मृत्युच्या कारणांचा पंचनाम्‍याबाबत (Inquest Panchanama)
फौजदारी
प्रक्रिया संहिता,
कलम १७४ अन्वये
नमूद तरतुदीनुसार अपघाती मृत्यू
झाल्‍यास मृत्युच्या कारणांसाठी दंडाधिकार्‍याने पंचनामा करण्‍याची (Inquest Panchanama) तरतूद कलम १७६ अन्वये आहे.
संशयास्पद
मृत्यू, बेवारस प्रेत, हुंडाबळी, पोलीस कोठडीतील मृत्यू अशा अनेक बाबतीत
कार्यकारी दंडाधिकारी या नात्‍याने मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामा करावा लागतो. परंतु याबाबत पूरेसे ज्ञान नसल्याने
कधीकधी गोंधळ उडतो. ज्या वेळेस प्रेत शवविच्छेदनाला (post-mortem) पाठवले जाते त्यावेळेस मृत्युच्या कारणांचा पंचनाम्याची
प्रतसुध्दा सोबत पाठवली जाते. शवविच्छेदन करणारे डॉक्टर या पंचनाम्यानुसार
प्रेताची पडताळणी करतात. या पंचनाम्यातील दोष/उणिवा आपल्या खात्याचा मान कमी करण्यास कारणीभूत ठरू शकतात.
मृत्युच्या
कारणांच्या पंचनाम्याचा उद्‍देश, संबंधित मयत
इसमाने आत्‍महत्‍या केली आहे किंवा अन्‍य व्‍यक्‍तीने किंवा जनावराने त्‍याला
मारले आहे किंवा एखाद्या यंत्रामुळे किंवा अपघातामुळे त्‍याला मृत्यू आला आहे
याची खात्री करणे हा असतो.
फौजदारी
प्रक्रिया संहिता,
कलम १७४ ते १७६ अन्वये
खालील तरतुदी आहेत.
˜ कलम १७४: आत्‍महत्‍या
इत्‍यादीबाबत पोलीसांनी चौकशी करणे व अहवाल देणे.
(१) एखाद्या व्‍यक्‍तीने आत्‍महत्‍या केलेली आहे अथवा दुसर्‍याकडून
किंवा एखाद्या जनावराकडून किंवा यंत्राव्‍दारे किंवा अपघाताने तिची हत्‍या घडून
आलेली आहे अथवा ती अशा परिस्थितीत मृत्यू पावली आहे की, अन्‍य एखाद्या व्‍यक्‍तीने अपराध केलेला असावा असा वाजवी संशय
निर्माण होतो अशी जेव्‍हा पोलीस ठाण्‍याच्‍या अंमलदार अधिकार्‍याला किंवा राज्‍य
शासनाने त्या संबंधात खास अधिकार प्रदान केलेल्‍या अन्‍य एखाद्या पोलीस अधिकार्‍याला
खबर मिळेल तेव्‍हा, मरणान्‍वेषण करण्‍याचा अधिकार प्रदान
झालेल्या सर्वात जवळच्‍या कार्यकारी दंडाधिकार्‍याला तो तत्‍काळ त्याची सूचना
देईल आणि राज्‍य शासनाने विहित केलेल्‍या कोणत्‍याही नियमाव्‍दारे अथवा जिल्‍हा
किंवा उप-विभागीय दंडाधिकार्‍याच्‍या कोणत्‍याही सर्वसाधारण किंवा विशेष आदेशाव्‍दारे
अन्यथा निर्देशित करण्यात आले नसेल तर, जेथे अशा मृत व्‍यक्‍तीचा
देह असेल त्या जागी तो जाईल व तेथे जवळपासच्‍या दोन किंवा अधिक प्रतिष्ठित
रहिवाशांच्‍या समक्ष अन्‍वेषण करील व त्या मृत देहावर जेथे कोठे जखमा झाल्‍याचे, हाड मोडल्‍याचे, अंग खरचटल्‍याचे आणि दुखापतीच्‍या इतर
खुणा असल्‍याळून येईल त्‍यांचे वर्णन व कशा प्रकारे किंवा कोणत्या हत्‍यारामुळे
किंवा साधनामुळे (वापरले असल्यास) अशा खुणा झाल्या असल्‍याचे दिसते ते नमूद करुन
मृत्युच्या दर्शनी कारणांचा अहवाल तयार करील.
(२) पोलीस अधिकारी व अन्‍य व्यक्ती यांना किंवा त्‍यांच्‍यापैकी
जितक्‍या व्यक्ती त्या अहवालाशी सहमत असतील तितक्‍या व्‍यक्‍तींना त्‍यावर स्वाक्षरी
करावी लागेल व तो तत्‍काळ जिल्‍हा दंडाधिकार्‍याकडे किंवा उप-विभागीय दंडाधिकार्‍याकडे
पाठवला जाईल.
फौजदारी कायदे सुधारणा
अधिनियम, १९८३ अन्वये फौजदारी प्रक्रिया संहिता, कलम १७४ पोटकलम
(३) मध्‍ये खालील सुधारणा करण्यात आली
आहे.
(३) जेव्‍हा –
(I) ते
प्रकरण एखाद्या स्‍त्रीने तिचा विवाह झाल्‍यापासून सात वर्षाच्‍या आत आत्‍महत्‍या
केल्‍यासंबंधिचे असेल तेव्‍हा ; किंवा
(II) ते प्रकरण एखाद्या स्‍त्रीचा विवाह झाल्‍यापासून सात वर्षाच्‍या आत अशा कोणत्‍याही
परिस्थितीत तिचा मृत्यू घडण्‍यासंबंधीचे असेल की, ज्या
परिस्थितीत अशा स्‍त्रीच्‍या संबंधात दुसर्‍या एखाद्या व्‍यक्‍तीने अपराध केलेला
असावा असा वाजवी संशय निर्माण होऊ शकतो तेव्‍हा; किंवा
(III) ते प्रकरण एखाद्या स्‍त्रीचा विवाह झाल्‍यापासून सात वर्षाच्‍या आत तिचा
मृत्यू घडण्‍यासंबंधीचे असेल आणि त्या स्‍त्रीच्‍या कोणत्‍याही नातलगाने विनंती
केली असेल तेव्‍हा; किंवा
(IV) मृत्युच्या कारणांविषयी कोणताही संशय असेल तेव्‍हा; किंवा
(V) इतर कोणत्‍याही कारणासाठी पोलीस अधिकार्‍याला तसे करणे समयोचित वाटत असेल
तेव्‍हा,
राज्‍य शासन या संबंधात विहित करील अशा नियमांच्‍या
अधिनतेने, तो पोलीस अधिकारी त्या मृतदेहाची तपासणी केली जावी या हेतूने सर्वात जवळच्‍या
जिल्‍हा शल्‍यचिकित्‍सकाकडे किंवा राज्‍य शासनाने या संबंधात नियुक्‍त केलेल्‍या
अन्‍य अर्हताप्राप्‍त वैद्यकीय तज्ञाकडे तो मृतदेह पाठवील – मात्र जेणेकरुन अशी
तपासणी निरुपयोगी होईल इतपत तो मृतदेह वाटेत कुजेल असा धोका न पत्‍करता तो
याप्रमाणे पाठवणे शक्‍य व्‍हावे अशा प्रकारे हवामानाची स्थिती व अंतर अनुकूल
असावे.
कलम १७४ पोटकलम (३) , खंड (I) आणि (II) अन्वये असणार्‍या
प्रकरणात जिल्‍हा दंडाधिकारी किंवा कार्यकारी दंडाधिकारी यांच्‍यामार्फत मृत्युच्या
कारणांची चौकशी अनिवार्य करण्यात आली आहे.
(४) मरणान्‍वेषण करण्यास पुढील दंडाधिकार्‍यांना अधिकार
प्रदान करण्यात आला आहे, ते असे :- कोणताही
जिल्‍हा दंडाधिकारी किंवा उप-विभागीय दंडाधिकारी व राज्‍य शासनाने किंवा जिल्‍हा दंडाधिका-याने
या संबंधात खास अधिकार प्रदान केलेला अन्‍य कोणताही कार्यकारी दंडाधिकारी.
˜ कलम १७५: व्‍यक्‍तींना समन्‍स पाठविण्‍याचा
अधिकार
(१) कलम १७४ अन्वये कार्यवाही करणारा पोलीस अधिकारी लेखी
आदेशाव्‍दारे अशा पूर्वोक्‍त दोन किंवा अधिक व्‍यक्‍तींना उक्‍त अन्‍वेषणाच्‍या
प्रयोजनार्थ व जी प्रकरणाच्‍या तथ्‍यांशी परिचित असल्‍याचे दिसत असेल अशा अन्‍य
कोणत्‍याही व्‍यक्‍तीला समन्‍स पाठवू शकेल व याप्रमाणे समन्‍स पाठविण्‍यात आलेली
प्रत्येक व्यक्ती समक्ष हजर होण्‍यास व ज्‍यांच्‍या उत्‍तरामुळे तिला फौजदारीपात्र
आरोपाला किंवा शिक्षेला किंवा समपहरणाला पात्र व्‍हावे लागण्‍याची शक्‍यता आहे अशा
प्रश्‍नांहून अन्‍य सर्व प्रश्‍नांची खरेपणाने उत्‍तरे देण्‍यास बांधलेली असेल.
(२) ज्‍याला कलम १७० लागू आहे असा दखलपात्र अपराध तथ्‍यांवरुन
उघडकीस आला नाही तर, पोलीस अधिकार्‍याकडून अशा व्‍यक्‍तींना
दंडाधिकार्‍याच्‍या न्‍यायालयात समक्ष हजर होण्‍यास फर्मावण्‍यात येणार नाही.
˜ कलम १७६: मृत्युच्या कारणांची दंडाधिकार्‍याने
चौकशी करणे.
(१) जेव्‍हा ते प्रकरण
कलम १७४ पोटकलम (३) चा खंड (१) किंवा खंड
(२) यामध्‍ये निर्देशिलेल्‍या स्‍वरुपाचे असेल तेव्‍हा, मरणान्‍वेषण करण्‍याचा अधिकार प्रदान झालेल्या सर्वात जवळच्‍या
दंडाधिकार्‍याला कलम १७४ च्‍या पोटकलम (१) मध्‍ये उल्‍लेखिलेल्‍या अन्‍य कोणत्‍याही
प्रकरणी, याप्रमाणे अधिकार प्रदान झालेल्या कोणत्‍याही
दंडाधिकार्‍याला पोलीस अधिकार्‍याने करावयाच्‍या अन्‍वेषणाच्‍या ऐवजी किंवा त्‍याशिवाय
आणखी, मृत्युच्या कारणांबाबत चौकशी करता येईल व जर त्याने
तसे केले तर, त्‍याला एखाद्या अपराधाची रीतसर चौकशी करतांना
जे अधिकार राहीले असते ते सर्व अधिकार ती चौकशी चालवताना राहतील.
भारतीय दंड प्रक्रिया
संहितेमधील सुधारणा, २००५ अन्वये कलम १७६ (१) नंतर नवीन पोटकलम (१-अ) समाविष्‍ट करण्यात आले आहे. त्‍यान्‍वये-
(१-अ) जेव्‍हा एखादी व्यक्ती
किंवा एखादी महिला पोलीस कोठडीत किंवा न्‍यायालयीन कोठडीत असेल आणि
(अ) अशा व्‍यक्‍तीचा मृत्यू होतो किंवा किंवा एखादी व्यक्ती बेपत्ता होते किंवा
(ब) एखाद्या महिलेवर बलात्‍कार होतो
तेव्‍हा, अशा
प्रकरणांची मृत्युच्या कारणांसाठी पंचनामा करण्‍यासह सर्व चौकशी ज्‍याच्‍या अधिकार क्षेत्रात असा
अपराध घडून आला आहे अशा न्‍यायदंडाधिकारी यांनी करावयाची आहे.
(२) अशी
चौकशी चालवणारा दंडाधिकारी त्या संबंधात त्याने घेतलेल्‍या साक्षीपुरावा
प्रकरणाच्‍या परिस्थितीप्रमाणे यात यापूढे विहित केलेल्‍या कोणत्‍याही रीतीने नोंदवून
घेईल.
(३) जिला अधीच पुरण्‍यात आले असेल अशा कोणत्‍याही व्यक्तीच्या
मृत्युचे कारण शोधून काढण्यासाठी तिच्‍या मृतदेहाची तपासणी करणे हे जेव्‍हा केव्‍हा
अशा दंडाधिकार्‍याला समयोचित वाटेल तेव्‍हा, दंडाधिकारी तो मृतदेह उकरण्‍यास लावील व त्याची तपासणी करवील.
(४) जेव्‍हा या कलमाखाली चौकशी करावयाची असले तेव्‍हा, दंडाधिकारी, व्‍यवहार्य असेल तेव्‍हा
तेव्‍हा मृताच्‍या ज्या नातलगांची नावे व पत्‍ता माहित असतील त्‍यांना तसे कळविल
व त्‍यांना चौकशीच्‍या वेळी उपस्थित राहण्‍याची मुभा देईल.
(“नातलग” या शब्‍दप्रयोगाचा
अर्थ आई, वडील, अपत्‍ये, भाऊ, बहिणी व
पती किंवा पत्‍नी असा आहे.)
(५) पोट कलम (१-अ) अन्वये चौकशी करणारा किंवा अन्‍वेषण करणारा
न्‍याय दंडाधिकारी, किंवा महानगर दंडाधिकारी किंवा पोलीस
अधिकारी, एखाद्या व्‍यक्‍तीचा मृत्यू झाल्‍यापासून चोवीस
तासांच्‍या आत त्‍याचे प्रेत तपासणी करण्‍याच्‍या दृष्‍टीने जवळच्‍या शल्‍य चिकित्‍सकाकडे
किंवा राज्‍य शासनाने याबाबतीत नियुक्‍त केलेल्‍या अन्‍य अर्हताप्राप्‍त वैद्यकीय अधिकार्‍याकडे पाठविल, जर त्‍याला तसे करणे शक्‍य नसेल तर, तो त्याची
लेखी कारणे नोंदवील.
F मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामाबाबत सर्वसाधारण माहिती
खालील प्रमाणे:
मुख्‍यत:
संशयास्पद मृत्यू, अपघाती मृत्युच्याबाबतीत मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामा केला जातो. मयत व्यक्ती कशा परिस्थितीत आहे,
त्याच्या अंगात कपडे आहेत की नाही,
त्याच्या अंगावर काय जखमा आहेत इत्यादी परिस्थिती दाखवण्यासाठी दोन लायक
पंचांसमक्ष तयार करण्यात येणारा पंचनामा म्हणजे मृत्यूच्या कारणांचा पंचनामा (Inquest
Panchanama).
हा
पंचनामा मयताच्या मृत्युचे प्रथम दर्शनी कारण
शोधून काढण्यासाठी केला जातो. या पंचनाम्याची प्रत ज्या वेळेस
प्रेत शवविच्छेदनाला (post-mortem) पाठवले जाते त्यावेळेस सोबत
पाठवली जाते.
æ मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामा करतांना शक्‍य असेल तर व्‍हिडिओ चित्रीकरण करावे. व्‍हिडिओ
चित्रीकरण शक्‍य नसल्‍यास किमान फाटो काढण्‍याची व्‍यवस्‍था करावी.
æ मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामा रात्री करू नये असा कायद्यात कोठेही उल्लेख नाही. भरपूर प्रकाश उपलब्ध असलेल्या ठिकाणी (ट्युब लाइॅट,
सर्च लाईट, पेट्रोमॅक्सच्या उजेडात) हा पंचनामा केला जाऊ शकतो.
æ मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामा दोन लायक पंचांसमक्ष करणे आवश्यक असते. पुरूष व्यक्तीच्या मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामा करतांना,
पुरूष अधिकार्‍याने तो दोन लायक पुरूष पंचांसमक्ष करावा आणि महिलेच्या
मृत्युच्या कारणांचा पंचनामा करतांना, स्त्री अधिकार्‍याने तो
दोन लायक स्त्री पंचांसमक्ष करावा.
æ मृत्युच्या
कारणांचा पंचनामा ज्याठिकाणी प्रेत आहे तेथेच करणे आवश्यक असते. पंचनाम्यात प्रथम तुम्ही कोणाच्या विनंतीवरून कोठे हजर आहात ते लिहावे,
दोन लायक पंचांची पूर्ण माहिती लिहावी. दिनांक
व पंचनामा सुरू केल्याची वेळ लिहावी. मयताचे नाव माहीत असल्यास
ते लिहावे अन्यथा अज्ञात असे लिहावे.
æ त्यानंतर
प्रेत पुरुषाचे आहे की स्त्रीचे ते लिहावे. त्याची शरीरयष्टी लिहावी.
प्रेत कोणत्या स्थितीत आहे ते दिशा नमूद करून लिहावे. उदा. पाठीवर/ पोटावर/उजव्या/डाव्या कडेवर झोपवलेल्या स्थितीत, पूर्वेकडे डोके करून इत्यादी.
त्यानंतर
प्रेताची अवस्था त्याने घातलेल्या कपड्यांसह लिहावी. उदा.
प्रेत चांगल्या अवस्थेत/काळे पडलेले/सडलेल्या/सडण्यास सुरुवात झालेल्या अवस्थेत, काळी पँट व हिरवा शर्ट/ फाटलेला शर्ट/साडी इत्यादी घातलेल्या अवस्थेत/नग्न.
æ प्रेताच्या
अंगावर जर काही ऐवज,
दागिने असतील तर त्यांचा उल्लेख पंचनाम्यात करावा.
त्यानंतर
प्रेतावरील सर्व कपडे काढून घ्यावेत. यावेळेस प्रेताच्या
अंगावरील अंतरर्वस्त्राचा उल्लेख
पंचनाम्यात करावा.
æ यानंतर
प्रेताचे त्याच्या पायाच्या नखांपासून डोक्याच्या केसांपर्यंत शांतपणे व्यवस्थित परीक्षण
करावे व त्याच्या अंगावर,
ज्या ज्या अवयवांवर जखमा, सूज, जुन्या खुणा, तीळ, चामखीळ, गोंदवल्‍याचा
खुणा इत्यादी असतील त्याचा तसा उल्लेख पंचनाम्यात करावा. या सर्वांचे
अंदाजे मोजमाप लिहावे. जखमा जुन्या आहेत की नव्या ते लिहावे.
त्यानंतर
प्रेताला उलटे करून
(प्रथम पाठीवर झोपवले असल्यास नंतर पोटावर झोपवून) पुन्हा वरीलप्रमाणे निरीक्षण करावे व वरील गोष्‍टींचा उल्लेख पंचनाम्यात करावा.
æ जखमांचा
फक्त उल्लेख करावा,
त्या कशामुळे झाल्या असाव्यात याबाबत तुम्ही किंवा पंचांनी मत देऊ नये.
ते काम शवविच्छेदन करणार्‍या डॉक्टरांचे आहे. तसेच जखमा कोणी केल्‍या असाव्यात, त्‍यावेळी साक्षीदार कोण
होते याबाबत तुम्ही
किंवा पंचांनी पंचनाम्यात उल्लेख करू नये.
æ पंचनामा
संपवल्याची वेळ पंचनाम्यात नमूद करावी. पंचनाम्याच्या प्रत्येक
पानावर स्वत:ची दिनांकीत स्वाक्षरी करून शिक्का उमटवावा तसेच
दोन्ही पंचांची दिनांकीत स्वाक्षरी घ्यावी.
पंचनाम्याची
मूळ प्रत उपस्थित सक्षम अधिकार्‍यास द्यावी. एक प्रत तुमच्या कार्यालयात
ठेवावी.
¨ दिनांक
४/९/१९८२ च्‍या गृह विभागाच्‍या विशेष परिपत्रकान्‍वये बृहन्‍मुंबई बाहेर नेमणूकीस
असलेल्या सर्व निवासी नायब तहसिलदार आणि नायब तहसिलदार यांना 'कार्यकारी
दंडाधिकारी' यांचे अधिकार तसेच फौजदारी प्रक्रिया संहिता १९७३, कलम १४३, १४४ आणि
१७४ चे अधिकार प्रदान करण्यात आले आहेत.
b|b
Rate This Article
या लेखात, आम्ही आपणाला मृत्युच्या कारणांचा पंचनामा. याबाबत माहिती दिली आहे आम्हाला आशा आहे की, तुम्हाला ती आवडली असेल. माहिती आवडली असेल तर, सदरची माहिती तुमच्या मित्रांनाही शेअर करा.
आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न विचारण्यासाठी आमच्या वेबसाईटला भेट द्या. आणि आमच्या टेलिग्राम चॅनेललाही आजच जॉईन व्हा. Website Link Telegram Channel Link धन्यवाद !