सर्पदंश
महसूल
कर्मचारी/अधिकार्‍यास अनेकदा शेतात, झाडा-झुडपात जाऊन मोजणी, स्‍थळ पाहणी इत्‍यादी
कामे करावी लागतात. अशावेळी आणि विशेषत: पावसाळ्‍याच्‍या दिवसात सर्पदंशाच्‍या
घटना वारंवार घडतात. सर्पदंश कसा ओळखावा आणि त्‍यावर तातडीचे उपाय काय आहेत याबाबत
या लेखात लिहिण्‍याचा प्रयत्न केला आहे.
साप
हा शुद्ध मासाहारी जीव आहे, त्यामुळेच तो उंदीर पाल किटक खाण्यासाठी बाहेर पडतो. दूध हे सापाचे अन्न
नाही त्यामुळे त्याला नागपंचमीला दूध पाजणे वगैरे थोतांड आहे.
सापाला
कान नसतात, त्याला लांबचे दिसत नाही, जवळचे दिसले तरी फोटोच्या निगेटिव सारखे 'ब्लॅक
एंड व्हाइट' दिसते. सापाची स्मरण शक्ती अतिशय अल्प असते. साप जिभेने वास घेतो, त्यामुळे तो सारखी जीभ बाहेर काढून आसपास असणाऱ्या प्राण्यांचा अंदाज घेत
असतो. हालचालीच्‍या कंपनाने (vibrations) सुद्धा तो जवळपास
कोणी आहे का हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो.
साप
पकडणे आणि जवळ बाळगणे, त्याचे प्रदर्शन करने विक्री करणे याला wildlife
protection Act 1972 नुसार बंदी आहे.
¿ सापांबद्दलच्‍या
अंधश्रद्धा:
* सापाच्या डोक्यावर मणी असतो.
* सापाला केस असतात.
* साप धनाचे रक्षण करतो.
* साप पाठलाग करतो.
* साप पुंगी वर नाचतो. (पुंगीचा
आवाज त्याला ऐकू येत नाही, गारुडी पुंगी हलवतो,
त्‍यावर झडप घेऊन
चावण्यासाठी साप स्वतः हलतो, ज्याला काही लोक नाचणे/डोलणे
समजतात.)
* साप बदला घेतो.
* साप दूध पितो.
* विशिष्ठ सापामुळे धनलाभ
होतो.
¿ विषारी
साप:
भारतात ५५० प्रकारचे साप आढळतात. यातील फक्‍त Russell viper, karit, viper, cobra, समुद्री साप, चापड़ा.
हे अत्‍यंत विषारी आहेत आणि अन्‍य १० जातीचे साप विषारी गणले जातात. इतर प्रकारचा
साप चावल्‍यास माणसाचा मृत्यू होईलच असे नाही. अजगर, धामण, तस्कर, गवत्या, वाळा, दिवड, हरणटोळ, नानेटि, मांडोळ हे बिन विषारी साप आहेत. परंतु साप चावला या भितीनेच हृदयविकाराचा
झटका येतो आणि मृत्यू होतो.
¿ विषारी
साप कसे ओळखावे:
१)
नाग (नागराज) जो फणा काढून उभा रहातो तो नाग, ट्‍युब पंक्‍चर
झाल्‍यावर येणार्‍या आवाजा सारखा आवाज आल्यास जवळ नाग आहे असे समजावे.
२)
मण्यार- काळपट निलसर रंग, अंगावर पांढरे पट्टे, शेपटीकड़े अधिक तर डोक्याकड़े कमी जाडी असलेला. हा साप
इतर सापांना खातो.
३)
फुरसे- फूटभर लांबी, शरीरावर बेलबुट्टी सारखे नक्षिकाम, डोक्यावर बाणासारखी
खूण, दंश करताना जिलेबी सारखा आकार करुन शरीर एकमेकांवर
घासतो आणि करवती सारखा करकर आवाज करतो.
४)
घोणस- हा साप कुकरच्या शिट्टी आवाज काढतो, अंगावर साखळी सारखे
काळ्या रंगाचे ठिपके असणाऱ्या रेषा असतात, डोक्यावर इंग्रजी V
अक्षर असते.
¿ दक्षता: साप
दिसल्यास हालचाल करू नका,
एका जागेवर स्थिर उभे रहा, हालचाली वर दंश
करने हा सापाचा स्वभाव आहे. साप निघुन जाण्याची वाट पाहा किंवा त्याचे लक्ष विचलित
करण्यासाठी त्याच्या जवळ हात रुमाल टाका.
¿ सर्पदंशाच्‍या
खुणा:
विषारी सापामध्ये दोन मोठे व आतील बाजूस वळलेले विषदंत असतात आणि जबड्यातील इतर
दात लहान असतात. ज्या वेळी विषारी साप चावा घेतो, तेव्हा
त्याच्या दातांच्या खुणा •• अशा ठळकपणे उमटतात, विषदंतांचे
दोन मोठे खोल व्रण ठळकपणे दिसतात.
परंतु
ज्या वेळी बिनविषारी साप चावतो, त्यावेळी त्याच्या दातांच्या बारीक
दातांच्या खुणा उमटलेल्या दिसतात. काही वेळा अशा खुणा अस्पष्ट उमटतात.
¿ सापाच्या
विषाचे दोन प्रकार:
१. न्यूरोटॉक्सिक (तंत्रिका विषाक्त):
या विषाचा परिणाम तंत्रिका तंत्रावर होतो. नाग व मण्यार सापातील विष या प्रकारचे
असते.
२. हीमोटॉक्सिक (रक्तविषाक्त): या विषाचा परिणाम रक्ताभिसरण
तंत्रावर होतो. या विषाने रक्तातील तांबड्या (रक्तरुधिर) कोशिका व लहान
रक्तवाहिन्या यांचा नाश होतो. फुरशाचे व घोणसाचे विष हीमोटॉक्सिक असते. हे विष
अम्लधर्मी असून ते वाळविल्यास त्यापासून सुईसारखे स्फटिक तयार होतात.
नागाच्या
विषामध्ये न्यूरोटॉक्सिन व फुरशाच्या विषामध्ये हेमोलायसिन हे प्रथिन आढळते.
सर्प
विषामध्ये विविध प्रकारची एंझाइम, फॉस्फोलायपेज-ए, कोलिनएस्टरेज, ऑफिओ ॲमिनो ऑक्सिडेज, न्यूक्लिएज, हायड्रोनायडेज, पायरोफॉस्फेटेज
इ. घटक आढळतात.
¿ प्राणघातक
विषाचे प्रमाण: एका व्यक्तीला प्राणघातक ठरू शकणाऱ्या विषाचे
प्रमाण पुढीलप्रमाणे आहे:
¿ नाग
१२ मिग्रॅ.;
¿ घोणस
१५ मिग्रॅ.;
¿ मण्यार
६ मिग्रॅ.;
¿ फुरसे
८ मिग्रॅ.
¿ विषबाधेची
लक्षणे:
सर्पदंशामध्ये
पायावरील दंशाचे प्रमाण अधिक असून हातावर दंशाचे प्रमाण कमी आहे. पायाकडून मेंदूकडे
रक्त वाहून नेणाऱ्या रक्तवाहिनीवर दंश झाला व पुरेसे विष शरीरात गेले तर व्यक्ती
२-३ मिनिटांत मरण पावते. फुरशाचे विष रक्ताभिसरण तंत्रात मिसळले, तर ती व्यक्ती लगेच मरण पावते.
बिनविषारी
सापाच्या चाव्यामुळे मानसिक धक्का व ताण यांमुळे व्यक्तीचा मृत्यू होऊ शकतो.
विषारी सापाला घाईगडबडीमुळे वा चावा घेताना अंदाज चुकल्याने पुरेसे विष टोचणे शक्य
होत नाही. व्यक्तीला विषबाधा झाल्यास पुढील लक्षणे दिसतात.
P नाग:
१)
दंशाच्या जागी सहा ते आठ मिनिटांत तांबूस पुरळ दिसू लागते आणि त्या जागी खाज सुटते
व वेदनांची जळजळ सुरू होते.
२)
सुमारे २५ मिनिटांनी रोग्यास झोप आल्यासारखे वाटते; गुंगी येऊ
लागते; हालचाल करण्याची अगर चालण्याची इच्छा राहत नाही.
३)
दंशानंतर ३५–५० मिनिटांनी तोंडातून लाळ बाहेर पडते; ओकाऱ्या सुरू
होतात; शरीर जड होते; जीभ व घसा सुजतो,
त्यामुळे बोलता येत नाही व अन्न खाता येत नाही.
४)
सुमारे दोन तासांनी अर्धांगवायूची बाधा होते; श्वसनक्रिया मंद
होत जाते; हृदयाचे ठोके जलद पडू लागतात. रुग्ण शुध्‍दीवर
असला, तरी तो बोलू शकत नाही.
५)
श्वसनक्रिया आकडी येऊन थांबते व त्यापाठोपाठ हृदयक्रिया बंद पडते.
P मण्यार:
१)
दंशाच्या जागी तांबूस पुरळ उमटते; परंतु त्या जागी सूज किंवा
जळजळणाऱ्या वेदना होत नाहीत.
२)
आकडीचे झटके सौम्य असतात;
सुस्ती व गुंगी तीव्र स्वरूपाची असते.
३)
रुग्णाच्या मूत्रामध्ये पांढरी खर (श्वतक) सापडते.
४)
सुमारे सहा तासानंतर पोटात व सांध्यांना अतिशय वेदना होतात.
P घोणस
व फुरसे:
१)
दंशाच्या जागी सुमारे आठ मिनिटांत तीव्र वेदना व जळजळ जाणवू लागते. दंशाभोवतालची
जागा सुजून लाल व दुखरी होते
२)
सुमारे पंधरा मिनिटांच्या आत सूज वाढू लागते; जखमेतून रक्त व
दूषित स्राव वाहू लागतो.
३)
तीव्र वेदना सुरू होतात;
अंगावर काटा उभा राहतो; ओकाऱ्या होतात;
घाम सुटतो; डोळ्यांच्या बाहुल्या विस्फारल्‍या
जातात व त्या प्रकाशाला प्रतिसाद देत नाहीत.
४)
एक ते दोन तासांत रुग्णाची शुध्‍द हरपते.
५)
जखमेतून पुरेसे रक्त वाहून गेल्यावर जखमेच्या जागी सूज येते; ती जवळच्या भागात पसरते; जखमेच्या जागी पू होतो व
त्वचा कुजू लागते.
६)
आतड्यातून व दातांच्या हिरड्यांतून रक्त वाहू लागते.
¿ तातडीचे
उपाय: अशा वेळी कोणतेही इंजेक्शन (injection)
देतांना वापरतात ते प्‍लॅस्‍टीकचे उपकरण 
उपलब्‍ध
करून घ्‍यावे. या उपकरणाला जेथे सुई (needle) लावली जाते
तो भाग अंदाजे अर्धा इंच कापावा. यामुळे या इंजेक्शनचे रुपांतर एक 'सक्षन पाईप' मध्‍ये
होईल.
यानंतर
जिथे सापाने चावा घेतला आहे त्‍याजागी या 'सक्षन पाईप'चे कापलेले टोक ठेऊन रक्त काढण्‍याचा
प्रयत्न करा (आपण पिचकारीत पाणी भरतो त्‍याप्रमाणे). रक्‍तासोबतच विषही निघून जाते.
जोपर्यंत काळसर रंगाचे रक्त येत आहे तो पर्यंत ही क्रिया सुरु ठेवावी.
¿ होमिओपॅथी
औषध:
NAJA
200
नावाचे एक अत्‍यंत स्‍वस्‍त असे होमिओपॅथी औषध (Homeopathy
medicine) आहे. हे औषध सर्पदंश प्रवण भागात नेहमी घरात ठेवावे. या NAJA
200 औषधाचा एक थेंब दर दहा मिनिटांनी असे फक्‍त तीन
ते चार वेळा, सर्पदंश बाधीत व्‍यक्‍तीच्‍या जिभेवर ठेवा. यामुळे सर्पदंशाच्‍या
विषाचा प्रभाव बराच कमी होईल. आणि सर्पदंश बाधीत व्यक्तीचा मृत्यू होण्‍याची
शक्‍यता राहणार नाही. यानंतर सर्पदंश बाधीत व्यक्तीला पुढील उपचारासाठी रुग्‍णालयात
घेऊन जा. ९९.९९ % सर्पदंश बाधीत व्यक्ती ठणठणीत होऊन घरी परत येईल.
¿ इंजेक्शन: विषारी
सापाच्या दंशावर Anti
snake venom ( ASV) हे एकमेव उपचार (इंजेक्शन) आहे,
त्यामुळे
सर्पदंश झाल्यास तांत्रिक - मांत्रिककडे न जाता सरळ शासकीय किंवा मोठ्या
दवाखान्यात घेऊन जावे.
b|b
Rate This Article
या लेखात, आम्ही आपणाला सर्पदंश. याबाबत माहिती दिली आहे आम्हाला आशा आहे की, तुम्हाला ती आवडली असेल. माहिती आवडली असेल तर, सदरची माहिती तुमच्या मित्रांनाही शेअर करा.
आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न विचारण्यासाठी आमच्या वेबसाईटला भेट द्या. आणि आमच्या टेलिग्राम चॅनेललाही आजच जॉईन व्हा. Website Link Telegram Channel Link धन्यवाद !