पोस्टमॉर्टेम व इतर मृत्‍युपश्‍चात तपासण्‍या

 

पोस्टमॉर्टेम व इतर मृत्‍युपश्‍चात तपासण्‍या

n पोस्टमॉर्टेम (postmortem)

 हा लॅटीन शब्द आहे. पोस्टमॉर्टेम म्हणजे मृत्यूनंतर. मृत्युच्या कारणांचा अभ्यास करणे म्हणजे पोस्टमॉर्टेम, याला मराठीत शवचिकित्सा असे म्‍हणतात.

देशभरातील सर्व वैद्यकीय महाविद्यालयात किंवा रुग्णालयांमध्ये मृतदेहाचं पोस्टमॉर्टेम फॉरेन्सिक तज्ज्ञ करतात. भारतात कायद्यानुसार MBBS डॉक्टरलाच मृतदेहाचं पोस्टमॉर्टेम करण्याची परवानगी आहे.  

एखाद्या व्यक्तीचा मृत्यू हा नैसर्गिक आहे किंवा अनैसर्गिक आहे हे शोधण्यासाठी मृतदेहाचं पोस्टमॉर्टेम केलं जातं. प्रत्येक मृतदेहाचं पोस्टमॉर्टेम करण्याची आवश्‍यकता नसते. हत्या, आत्महत्या, गळफास, गोळीबार, विष प्रयोगाची शक्यता किंवा संशयास्पद मृत्यू प्रकरणात पोस्टमॉर्टेम केलं जातं. संशयास्पद मृत्यू प्रकरणी मृत्युचा अंदाजे वेळ, हत्येची पद्धत तपास कामी महत्त्वाची असते. मृत्यू किती वेळापूर्वी झाला, कशामुळे झाला याची माहिती पोस्टमॉर्टेमनंतर मिळते. मृत्‍यू पश्‍चात मृतदेह कडक होणे (stiffening of dead body - rigor mortis) यावरूनही मृत्यू किती वेळापूर्वी झाला याचा अंदाज करता येतो.

हत्या, खून, बलात्कार करून हत्या, आत्महत्या किंवा विषप्रयोग यांसारख्या अनैसर्गिक मृत्यू प्रकरणी पोस्टमॉर्टेम अहवाल अत्यंत महत्त्वाचा पुरावा मानला जातो.

 

पोस्टमॉर्टेम करण्याआधी डॉक्टर पोस्टमॉर्टेमचे उद्दिष्ट (Aim) आणि उद्देश (Objective) ठरवतात. पोस्टमॉर्टेम का करतोय? यातून कोणती माहिती गोळा करायची आहे? याची दिशा ठरवून पोस्टमॉर्टेम सुरू केले जाते.

 पोस्टमॉर्टेम करतांना प्रथम मृतदेहाच्‍या बाह्य (External) भागाची तपासणी केली जाते. यावेळी  मृतदेह केसांपासून पायापर्यंत तपासला जातो. मृतदेहावर जखमा आहेत का? शस्त्रक्रियेचा व्रण आहेत का? गोंदलेले किंवा टॅटू आहेत का? मृत व्यक्तीची उंची-बांधा, त्वचेचा रंग, ओळख पटण्यासाठी मिळणारी खूण अशा अनेक गोष्टींची सखोल तपासणी केली जाते.

त्‍यानंतर, मृतदेह उघडून शरीरातील अंतर्गत अवयवांची तपासणी केली जाते. याला वैद्यकीय भाषेत इंटर्नल एक्झॅमिनेशन म्हणतात. En-Block हा मृत शरीरातील अंतर्गत तपासणीचा एक प्रकार आहे. यात मृत शरीरातील सर्व अवयव एकाच वेळेस बाहेर काढून त्यांची तपासणी केली जाते.

 

n ऑटॉप्सी (autopsy)

एखादी व्यक्ती छातीत दुखण्याची तक्रार घेऊन रुग्णालयात आली आणि तपासणी दरम्यान त्‍याचा अचानक मृत्यू झाला तर मृत्यूचं कारण स्पष्ट नसतं तरीही असा मृत्यू संशयास्पद नसतो. त्यावेळी मेडिकल ऑटॉप्सी (autopsy) केली जाते.

मृत्यूचे कारण, रोगाचे परिणाम किंवा त्याचे संकेत किंवा काही प्रकरणांमध्ये मृत व्यक्तीची ओळख पटवण्यासाठी मृत शरीराची ऑटॉप्सी केली जाते. फॉरेन्सिक पॅथॉलॉजिस्ट - रोग आणि विकृतींच्या अभ्यासाचे प्रशिक्षित चिकित्सक - शवविच्छेदन तंत्रज्ञ आणि शवविच्छेदन फोटोग्राफरच्या सहाय्याने ऑटॉप्सी केली जाते.

ऑटॉप्सी करण्यापूर्वी, अन्वेषक मयत व्‍यक्‍तीच्‍या मृत्यूच्या प्रसंगासंदर्भातील सर्व माहिती, वैद्यकीय नोंदी, डॉक्टर आणि कुटुंबातील सदस्यांसोबत सल्लामसलत करून तसेच मृत्यूची जागा आणि परिस्थिती यांचे परीक्षण करतात.

ऑटॉप्सी मृत शरीराची काळजीपूर्वक तपासणी करुन प्रारंभ होते. ही पध्‍दत ओळख स्थापित करण्यात, पुरावा शोधण्यात किंवा मृत्यूचे कारण सुचविण्यात मदत करू शकते. पॅथॉलॉजिस्ट मृत शरीराचे वजन करतात, त्‍याच्‍या डोळ्याचा रंग, केसांचा रंग आणि लांबी, वांशिकता, लिंग आणि वय यासारखे वैशिष्ट्ये लक्षात घेतात. कधीकधी हाडांची विकृती आणि बुलेट्स किंवा इतर वस्तूंची स्थाने प्रकट करण्यासाठी एक्स-रेचा आणि अल्ट्राव्हायोलेट लाइट वापर केला जातो. यावेळी केस आणि नखे यांचे नमुने देखील घेतले जाऊ शकतात.

जर संपूर्ण अंतर्गत तपासणीची मागणी केली गेली तर, शरीर कापण्यापूर्वी, धड (torso) रबर ब्लॉकवर ठेवला जातो, यामुळे शरीराची कमान वाढविली जाते आणि छाती आणि ओटीपोटात वाय-आकाराचा चीरा (incision) दोन्‍ही खांद्याच्या सांध्यापासून मध्य-छातीपर्यंत देऊन जास्तीत जास्त खोलवर कापता येते. जर मेंदूचे विच्छेदन करण्याचेही नियोजन केले असेल तर, धडाचे परिक्षण पूर्ण झाल्यावर हा रबर ब्लॉक डोक्‍याखाली ठेऊन, एका कानाच्या मागे असलेल्या हाडापासून दुसर्‍या कानाच्‍या मागच्या टोकापर्यंत कपाळावरील मुकुटापर्यंत कापून काढतात,  त्यानंतर तेथील हाडे कापून मेंदुच्‍या मऊ ऊतकांना (soft tissue) इजा न करता स्पेशल विशिष्‍ठ सॉचा (special saw) वापर करून कपाळ उघडतात. त्‍यानंतर मेंदू बाहेर काढून तपासणी केली जाते.

शरीरातील प्रत्येक अंतर्गत अवयवाची तपासणी केली जाते, तो अवयव बाहेर काढून त्‍याचे वजन केले जाते आणि तपशीलाने लिहिला जातो. कधीकधी अवयव स्वतंत्रपणे काढले जातात, ही प्रक्रिया व्हर्चो तंत्र म्हणून ओळखली जाते; इतर वेळी आपसात जोडलेल्‍या अवयवांचा गट बाहेर काढला जातो याला ते रोकीटस्की तंत्र म्‍हणतात. पॅथॉलॉजिस्ट चेहरा, हात, पाय यांचे अंतर्गत परीक्षण करतात.

कधीकधी काही अवयव, विशेषत: मेंदू, विच्छेदन होण्याच्या काही दिवसांपूर्वी किंवा आठवड्यांपूर्वी फॉर्मलिन द्रवात ठेवले जातात. फॉर्मलिन द्रवामुळे अवयव जपून ठेवण्‍यास आणि त्यांना अधिक दृढता (firmness) देण्‍यास मदत मिळते. यामुळे अधिक अचूक विच्छेदन करता येते.

अवयवांमधून ऊतकांचे नमुने (Tissue samples) घेतले जातात, पोटातील सामग्रीची तपासणी केली जाते. पॅथॉलॉजिस्ट आणि लॅब तंत्रज्ञ देखील शारिरीक द्रवपदार्थाची तपासणी करतात - मूत्र, रक्त, डोळ्यांतील द्रव, पित्ताशयापासून पित्त - औषधे, संसर्ग, रासायनिक रचना किंवा अनुवांशिक घटक इत्‍यादी.

तपासणीनंतर, एकतर अवयव शरीरात, (गळती रोखण्यासाठी प्रथम त्यांना पिशव्यामध्ये ठेऊन) परत ठेवले जातात (भावी कामासाठी किंवा पुराव्यांकरता कापलेले तुकडे) किंवा कायद्यानुसार आणि कुटुंबाच्या इच्छेनुसार त्‍यांवर अंत्यसंस्कार केले जातात.

कापलेले मृत शरीर, शरीराच्‍या आत सूती लोकर किंवा तत्सम सामग्रीने ठेऊन, वैशिष्ट्यपूर्ण "बेसबॉल स्टिच" सह शिवलेले जाते आणि धुऊन अंतिम संस्कारासाठी सुपूर्द केले जाते.

 n व्हिसेरा (viscera)

काही संशयास्पद मृत्यू प्रकरणात शरीराची बाह्य आणि अंतर्गत तपासणी केल्यानंतरही मृत्यू कोणत्या कारणामुळे झाला आहे हे डॉक्टरांना ठोसपणे सांगता येत नाही. अशावेळी मृत शरीरातील काही अवयव/ रक्त पुढील तपासणीसाठी काढून ठेवले जातात याला व्हिसेरा म्हणतात.

वैद्‍यकीय शब्‍दकोषानुसार, शरीराच्या मुख्य पोकळीतील अंतर्गत अवयव (internal organs in the main cavities of the body) विशेषत: ओटीपोटात असलेले (especially those in the abdomen/ the intestine) म्‍हणजे व्हिसेरा.

मृत व्यक्तीवर विषप्रयोग करण्यात आलाय का?, मृत्युचे ठोस कारण काय? हे शोधण्‍यासाठी  मृत शरीरातील अंतर्गत अवयव, उदा. पोट, आतडे किंवा यकृत, मुत्रपिंड, स्प्लिनचा काही भाग, रक्त इत्‍यादी व्हिसेरा म्हणून जपून ठेवले जातात. एखाद्या व्यक्तीचा मृत्यू इंजेक्शनमुळे झाला असेल तर इंजेक्शन दिलेल्या जागेच्या चामडीचा काही भाग, मांस तपासणीसाठी जपून ठेवळे जातात. व्हिसेरा केमिकल अॅनालेसिससाठी/ तपासणीसाठी फॉरेंन्सिक लॅबमध्ये पाठवला जातो.

मृत्यू विष प्रयोगामुळे झालाय का? याच्या माहितीसाठी व्हिसेरा तपासणी महत्त्वाची असते.

मृतदेह पूर्ण जळलेला असेल तर पोस्टमॉर्टेम करता येत नाही, अशा वेळी मृतदेहाचा डीएनए (DNA) ओळख पटवण्यासाठी घेतला जातो, काही वेळी मृतदेहाची हाडे केमिकल अॅनालेसिससाठी पाठवण्यात येतात.

 एखादा मृतदेह कुजलेल्या परिस्थितीत आढळून आला असेल तर मृतदेह कुजण्याच्या टप्प्यांवरून मृत्यू किती वेळापूर्वी झाला असावा, मृत्‍युपूर्वी अशा व्यक्तीने काय खाल्लं होतं याचीही माहिती केमिकल अॅनालेसिसने मिळू शकते.

 

n हिस्टोपॅथोलॉजी (histopathology)

एखाद्‍या आजाराचे ठोस निदान करण्यासाठी, अवयवांच्‍या ऊतकांची (tissue) मायक्रोस्कोपच्या मदतीने सूक्ष्म तपासणी केली जाते त्‍याला हिस्टोपाथोलॉजी म्‍हणतात. थोडक्‍यात, सूक्ष्मदर्शी असलेल्या बदलांवर लक्ष केंद्रित करून रोगग्रस्त ऊतींचा अभ्यास करणारा किंवा असामान्य आजार असलेल्या ऊतींच्या सायटोलॉजिक आणि हिस्टोलॉजिक (cytologic and histologic) स्ट्रक्चरचा अभ्यास करणारे विज्ञान किंवा अभ्यास म्‍हणजे हिस्टोपाथोलॉजी. याचे संक्षीप्‍त नाव एचपीई किंवा एचपी (HPE/ HP) असे आहे.

³=´

 

 

 

Rate This Article

या लेखात, आम्ही आपणाला पोस्टमॉर्टेम व इतर मृत्‍युपश्‍चात तपासण्‍या. याबाबत माहिती दिली आहे आम्हाला आशा आहे की, तुम्हाला ती आवडली असेल. माहिती आवडली असेल तर, सदरची माहिती तुमच्या मित्रांनाही शेअर करा.

आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न विचारण्यासाठी आमच्या वेबसाईटला भेट द्या. आणि आमच्या टेलिग्राम चॅनेललाही आजच जॉईन व्हा. Website Link Telegram Channel Link धन्यवाद !

Go to Link