मयत हिंदू स्त्रीचा ‘सावत्र मुलगा’ वारस ठरेल?
मा. सर्वोच्च न्‍यायालयाच्‍या तीन न्‍यायमुर्तीच्‍या
पिठाने, लछमन सिंह विरूध्‍द कृपा सिंह आणि इतर (एआयआर १९८७ एससी १६१६) या प्रकरणामध्‍ये दिनांक १४.४.१९८७ रोजी दिलेल्‍या
निकालपत्रात, हिंदू वारसा कायदा १९५६, कलम ३(जे) आणि १५(१) अन्‍वये, अकृतमृत्‍युपत्र हिंदू
स्त्रीच्या मृत्‍युनंतर तिचा ‘सावत्र मुलगा’ वारस म्हणून
हिस्‍सा मिळण्‍यास पात्र आहे किंवा नाही या प्रश्‍नावर भाष्‍य केले आहे. त्‍याचा
स्‍वैर अनुवाद खालीलप्रमाणे:
एकच प्रश्न इथे ठरवायचा आहे की, हिंदू वारसा कायदा १९५६, कलम
१५(१) मधील ‘पुत्र’ या व्‍याख्‍येत ‘सावत्र’ मुलांचाही समावेश होतो काय? (या
प्रकरणात सावत्र मुलगा हा मयत स्त्रीच्या पतीच्या दुसर्‍या बायकोचा मुलगा आहे.)
उक्‍त प्रश्‍नाच्‍या उत्तरासाठी, हिंदू वारसा कायदा १९५६ च्या
संबंधीत कलमांच्‍या तरतुदी बघू.
Ü कलम १५(१): अकृतमृत्‍युपत्र
हिंदू महिलेची मालमत्ता, हिंदू वारसा कायदा १९५६, कलम १५(१) अन्‍वये नमुद वारसांकडे कलम १६ मध्ये नमुद नियमांनुसार प्रक्रांत होते.
(ए) सर्वप्रथम, मुले आणि मुली (कोणत्याही पूर्वमृत मुलगा/मुलगी यांच्या आपत्‍यांसह) आणि पती;
(बी) दुसरे म्हणजे, पतीच्या वारसांकडे;
(सी) तिसरे म्हणजे, आई आणि वडिलांकडे;
(डी) चौथे म्हणजे, वडिलांच्या वारसांकडे; आणि
(इ) शेवटी, आईच्या वारसांकडे.
Ü कलम १५(२): पोट-कलम (१) मध्ये काहीही
नमूद असले तरी,---
(अ) हिंदू स्त्री जर विनामृत्युपत्र मरण पावली तर तिला तिच्या पित्याकडून किंवा
मातेकडून वारसा हक्काने मिळालेली कोणतीही संपत्ती त्या मृत स्‍त्रिचा कोणताही
मुलगा किंवा मुलगी (कोणत्याही मयत मुलाची किंवा मुलीची अपत्ये धरून) यांच्याकडे जाईल. तिला असे वारस
नसल्यास अशी संपत्ती मृत स्‍त्रिच्या पित्याच्या वारसाकडे प्रक्रांत होईल, पती किंवा पतीच्या वारसांकडे जाणार नाही.
आणि
(ब) मयत हिंदू स्‍त्रिला तिच्या पतीकडून किंवा तिच्या सासर्‍याकडून
वारसा हक्काने मिळालेली कोणतीही संपत्ती, त्या मृत स्‍त्रिचा
कोणताही मुलगा किंवा मुलगी (कोणत्याही मयत मुलाची किंवा मुलीची अपत्ये धरून) आणि पती यांच्याकडे जाईल. तिला असे वारस नसल्यास अशी संपत्ती, त्या मयत हिंदू स्‍त्रिच्या पतीच्या
वारसाकडे प्रक्रांत होईल.
हिंदू वारसा कायदा १९५६, कलम १५(२) केवळ तेव्हाच विचारासाठी उद्भवेल जेव्हा एखादी हिंदू स्त्री, मृत्‍युपत्र
न करता मरण पावते आणि तिच्या मृत्‍यू पश्‍चात तिची मालमत्ता असते, परंतु कोणताही मुलगा
किंवा मुलगी (कोणत्याही पूर्वमृत मुला/ मुलीच्या आपत्‍यांसह) वारस म्हणून उपलब्‍ध
नसतो.
अशा परिस्थितीत तिला, तिच्या वडिलांकडून किंवा आईकडून वारसाहक्‍काने
मिळालेली कोणतीही मालमत्ता, कायद्याच्या कलम १५(१) मध्ये नमूद केलेल्या इतर वारसांकडे
विनिर्दिष्ट केलेल्या क्रमाने प्रक्रांत होणार नाही, तर वडिलांच्या वारसांकडे
प्रक्रांत होईल.
आणि तिला तिच्या पतीकडून किंवा तिच्या सासरकडून मिळालेली कोणतीही
मालमत्ता कलम १५(१) मध्ये नमूद केलेल्या इतर वारसांकडे विनिर्दिष्ट केलेल्या क्रमाने
प्रक्रांत होणार नाही तर पतीच्या वारसांकडे प्रक्रांत होईल.
कलम १६, नियम १ मध्ये, कलम १५(१) मध्ये निर्दिष्ट केलेल्या वारसांमध्‍ये
एका नोंदीत समाविष्ट असलेल्या वारसांना नंतरच्या नोंदीतील वारसांपेक्षा प्राधान्य
दिले जाईल आणि एकाच नोंदीमध्ये समाविष्ट असलेल्या
वारसांना एकाच वेळी (simultaneously) हिस्‍सा मिळेल.
आता एकच प्रश्न इथे ठरवायचा आहे की, कलम १५(१) मधील ‘पुत्र’
या व्याख्येमध्ये ‘सावत्र मुलाचा’ (मयत स्त्रीच्या पतीच्या दुसर्‍या पत्नीपासून
झालेल्या मुलांचा) समावेश होतो काय?
हे ठरवण्यासाठी कायद्यातील काही तरतुदींचा संदर्भ घेणे आवश्यक
आहे.
¡ हिंदू वारसा कायदा, कलम ३(जे) मध्ये 'संबंधित'
(related) ही व्याख्या ‘कायदेशीर नातेसंबंधाशी’ संबंधित म्हणून परिभाषित केली आहे. परंतु
त्यातील तरतूद असे सांगते की, अनौरस मुले त्यांच्या आईशी आणि एकमेकांशी संबंधित असल्याचे
मानले जाईल आणि त्यांचे वैध वंशज त्यांच्याशी संबंधित असल्याचे मानले जाईल आणि एकमेकांशी
नातेसंबंध व्यक्त करणार्‍या किंवा नातेवाईक दर्शवणार्‍या कोणताही शब्‍दाचा त्यानुसार
अर्थ लावला जाईल (“related” means related by legitimate kinship: Provided that
illegitimate children shall be deemed to be related to their mothers and to one
another, and their legitimate descendants shall be deemed to be related to them
and to one another; and any word expressing relationship or denoting a relative
shall be construed accordingly.)
¡ हिंदू वारसा कायदा, कलम
६ आणि कलम ७, अनुक्रमे सहदायकी संपत्तीतील हितसंबंध प्रक्रांत होणे (devolution of interest in coparcenary property) आणि तरवड, तवज्‍जे,
कुटुंब, कवर किंवा इळ्‌ळम यांच्या संपत्तीतील
हितसंबंधांच्‍या प्रक्रांतीशी संबंधित आहे.
(devolution of interest in the property
of a tarwad, tava
zze, kutumba,
kavar or illam.)
¡ सामान्यतः मालमत्तेच्या उत्तराधिकाराचे कायदे पुरुष आणि स्त्रीच्या नैसर्गिक प्रवृत्तीचे
पालन करतात. (follows the natural inclination)
¡ हिंदू वारसा कायदा, कलम
१५(१) मधील वारसांची यादी, नातेसंबंधाची समीपता किंवा जवळीक यांचा विचार करून
अनुक्रमीत केली आहे. या कायद्यात ‘पुत्र’ आणि ‘सावत्र मुलगा’ या शब्दांची व्याख्या
नाही. कॉलिन्स इंग्लिश डिक्शनरीनुसार ‘पुत्र/मुलगा’ म्हणजे पुरुष संतती (male offspring) आणि ‘सावत्र मुलगा’ म्हणजे एखाद्याच्या पती किंवा पत्नीचा पूर्वीच्या संबंधाने
झालेला मुलगा (a son of one’s husband or wife by a
former union).
¡ या कायद्यानुसार एखाद्या महिलेचा पहिल्या लग्नामुळे झालेला मुलगा, तिच्यामृत्‍युपत्र
न करता मरण पावलेल्या ‘दुसऱ्या पती’च्या संपत्तीत वारस ठरणार नाही.( a son of a female by her first marriage will not succeed to the estate of her ’second husband’ on his dying intestate.)
स्त्रीच्या ही बाबतीत, हे स्वाभाविक आहे की सावत्र मुलगा, म्हणजे तिच्या पतीचा दुसर्‍या पत्नीपासून झालेला मुलगा,
स्वतःच्या गर्भातून जन्म घेतलेल्‍या मुलापेक्षा दूरचा असतो. (In the case of a woman it is natural that a step son, that is, the son of her husband by his another wife is a step away from the son who has come out of her own womb.)
¡ कोणत्याही पूर्वमृत मुलाची किंवा दत्तक मुलाची मुले देखील‘ पुत्र’ या व्‍याख्‍येत
येतात.
संसदेला ‘पुत्र’ या शब्दात ‘सावत्र पुत्र’ असाही समावेश असावा
असे वाटले असते तर त्यांनी तसे स्पष्ट शब्दांत नमूद केले असते.
¡ आपण हे लक्षात ठेवले पाहिजे की, हा कायदा अंमलात येण्‍यापूर्वी, हिंदू कायद्यानुसार
(Hindu law), सावत्र मुलगा, म्हणजे, स्त्रीच्या पतीचा मुलगा, जो दुसर्‍या पत्नीपासून झालेला असेल, त्‍याला
पहिल्या अकृतमृत्‍युपत्र स्त्रीच्या स्त्रीधनात वारस हक्‍क मिळत नव्‍हता. अशावेळी
मयत स्त्रीच्या पोटातून जन्माला आलेल्या मुलाला सावत्र मुलापेक्षा प्राधान्य असते.
भूतकाळापासून असा मूलगामी बदल व्हायला हवा असा हेतू असल्यास,
संसदेने कायद्यात स्पष्ट तरतूद केली असती.
¡ पंजाब आणि हरियाणा उच्च न्यायालयाने, गुमाम सिंग विरुद्ध श्रीमती. अस कौर आणि इतर, (एआयआर १९७७, पं.आणि ह.१०३) या
प्रकरणात, म्हैसूर आणि मुंबई उच्च न्यायालयांच्या निर्णयांमधील निरीक्षणानंतर,
हिंदू वारसा कायद्याच्या कलम १५(१)(अ) मधील 'पुत्र' या शब्दात 'सावत्र-पुत्र'
समाविष्ट नाही असा निर्णय दिला आहे.
कलकत्ता उच्च न्यायालयानेसुध्‍दा हाच विचार, किशोरी बाळा मोंडल
विरूध्‍द त्रिभंगा मोंडल आणि इतर, (एआयआर१९८०
कलकत्ता ३३४) या प्रकरणात कायम केला आहे.
¡ कलम १५(१), खंड (अ) मधील ‘मुलगा
आणि मुलगी ..... आणि पती’ या शब्दांचा अर्थ फक्त मयत स्‍त्रीचे ‘मुलगा आणि मुलगी
...... आणि पती’ असा होतो. त्यात इतर कोणीही समाविष्ट असू शकत नाही.
¡ सदर कलमाच्‍या वेगवेगळ्या खंडामध्ये नमूद केलेले सर्व नातेवाईक हे त्यात नमूद केलेल्या
पद्धतीने मयत व्यक्तीशी संबंधित आहेत. ते मुलगे, मुली, पती, पतीचे वारस,
आई आणि वडील, वडिलांचे वारस आणि मयताच्या आईचे
वारस आहेत.
¡ कलम १५(२) मधील खंड (अ) आणि (ब) मयत
स्‍त्रीला, तिच्या वडिलांकडून किंवा आईकडून वारस हक्काने मिळालेल्या मालमत्तेच्या
हस्तांतरणामध्ये आणि तिला तिच्या पतीकडून आणि सासरकडून मिळालेल्या मालमत्तेच्या हस्तांतरणामध्ये
फरक करतात.
¡ उक्‍त चर्चेवरून हे स्पष्ट होते की, अकृतमृत्‍युपत्र हिंदू स्त्रीचा सावत्र मुलगा किंवा
सावत्र मुलगी, कलम १५(१)(अ) मधील “मुलगा” किंवा “मुलगी” या व्याख्येमध्ये समाविष्ट होत नाहीत. सबब हिंदू वारसा कायद्याच्या
कलम १५(१)(अ) मधील 'पुत्र' या शब्दात 'सावत्र-पुत्र' समाविष्ट
होत नाही.
fffÎhhh
Ü अन्‍य प्रकरणात सर्वोच्च न्यायालय:
¡ सावत्र मुलीला तिच्या सावत्र आईच्या मालमत्तेत कोणताही वाटा मिळण्याचा अधिकार नाही. सावत्र आई हे वेगळे अस्तित्व
आहे आणि मुलाला जन्म देणाऱ्या नैसर्गिक आईशी तिची बरोबरी केली जाऊ शकत नाही.
¡ सावत्र-मुले त्यांच्या सावत्र पालकांचे कायदेशीर वारस नाहीत, त्याचप्रमाणे, सावत्र पालक देखील त्यांच्या सावत्र मुलांच्या मालमत्तेचे कायदेशीर वारस नाहीत.
शिवाय,
सावत्र मुलांची काळजी घेणे सावत्र पालकांचे कोणतेही बंधन नाही
आणि त्याउलट.
¡ फक्त आणि फक्त काही अपवादात्‍मक प्रकरणात, जर सावत्र आईला स्वतःची कोणतीही मुले नसतील तर तिची मालमत्ता
तिच्या पतीच्या मुलांवर म्हणजेच तिच्या सावत्र मुलांकडे वितरीत होऊ शकेल.
hhžff
Rate This Article
या लेखात, आम्ही आपणाला मयत हिंदू स्त्रीचा ‘सावत्र मुलगा’ वारस ठरेल ????. याबाबत माहिती दिली आहे आम्हाला आशा आहे की, तुम्हाला ती आवडली असेल. माहिती आवडली असेल तर, सदरची माहिती तुमच्या मित्रांनाही शेअर करा.
आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न विचारण्यासाठी आमच्या वेबसाईटला भेट द्या. आणि आमच्या टेलिग्राम चॅनेललाही आजच जॉईन व्हा. Website Link
Telegram Channel Link धन्यवाद !