मृत्युपूर्व जबाब
Dying declaration
पिडीत व्यक्तीने मृत्युपूर्वी दिलेल्या तोंडी किंवा लेखी जबाबाला मृत्युपूर्व जबाब म्‍हणतात. हा जबाब मृत्‍युच्या कारणासंबंधी किंवा परिस्थितीसंबंधी असतो. सर्वसाधारणत: विष प्राशन केलेल्या, गंभीर भाजलेल्‍या, हल्ल्यात गंभीर जखमी झालेल्या, आत्महत्येचा प्रयत्न करणार्‍या व्‍यक्‍तींचा मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यात येतो.
कायद्‍याच्‍या भाषेत, मृत्युपूर्व जबाब म्हणजे गंभीर जखमी झालेल्या आणि मृत्‍यु समिप असलेल्या व्यक्तीने दिलेला तोंडी किंवा लेखी जबाब. अशा स्थितीत असलेल्या व्यक्तीलाही आपण मृत्यूच्या समीप असल्याची जाणीव असते. अशा जबाबामध्ये सामान्यत: त्या घटनेला किंवा दुखापतीस जबाबदार असणार्‍या व्यक्तीचे नाव किंवा वर्णन समाविष्ट असते.
महसूल खात्यामध्ये काहीवेळा दंडाधिकारी या नात्‍याने
मृत्युपूर्व जबाब नोंदवावा लागतो. परंतु याबाबत पुरेसे ज्ञान नसल्याने सदोष जबाब नोंदविले जातात आणि पुढे न्यायालयात साक्ष देतांना गोंधळ उडतो. न्यायालयीन निकालपत्रात, अशा सदोष मृत्युपूर्व जबाबावर ताशेरे ओढले जातात व आरोपीच्या बाजूने निकाल दिला जातो.
भारतीय साक्ष अधिनियम २०२३, कलम २६(अ) अन्वये मृत्युपूर्व जबाब न्यायालयात पुरावा म्‍हणून ग्राह्‍य मानला जातो. फक्‍त मृत्युपूर्व जबाबाच्‍या आधारावर न्‍यायालयांनी आरोपींना शिक्षा सुनावल्‍याची
अनेक उदाहरणे आहेत. त्यामुळे मृत्युपूर्व
जबाबाला अनन्‍य साधारण महत्व आहे.
मृत्युपूर्व जबाबाची संकल्पना, Nemo
moriturus presumuntur mentri या लिगल मॅक्सिमवर आधारित आहे ज्याचा अर्थ 'मृत्यूच्या शय्येवर असलेला कोणीही खोटे बोलत नाही'. ‘no one who is on the death bed is presumed to
lie’.
मृत्युपूर्व जबाब कोणत्याही भाषेत
नोंदविला जाऊ शकतो. न्यायालय केवळ भाषेच्या आधारावर मृत्युपूर्व जबाब नाकारू शकत नाही.
जर मृत्युपूर्व जबाब देणारी व्यक्ती
मरण पावली नाही तर, असा मृत्युपूर्व जबाब, भारतीय साक्ष
अधिनियम २०२३, कलम
२६ अन्वये जबाब ठरणार नाही तर भा.ना.सु.सं. २०२३, कलम १८३ अन्वये दिलेला जबाब
ठरेल आणि भारतीय साक्ष अधिनियम २०२३, कलम १६० अन्वये पुष्टीकरणाच्या उद्देशाने आणि
कलम १५८ अन्वये विरोधाभासाच्या उद्देशाने न्यायालयात वापरला जाऊ शकेल.
मृत्युपूर्व जबाब संबंधातील विविध परिपत्रके:
´ महाराष्ट्र शासन, गृह
विभाग, परिपत्रक
क्रमांक बीपीएम ०१७४/१/२७३२७-VA, सचिवालय, बॉम्बे-३२, दिनांक: २५ सप्टेंबर, १९७४
रोजीच्‍या परिपत्रकात नमुद आहे की,
ʻʻबॉम्बे पोलीस मॅन्युअल, खंड
III, नियम १७१ मधील निर्देशांनुसार, मृत्युपूर्व जबाब सामान्यत:
कार्यकारी दंडाधिकार्‍यांनी नोंदवावे आणि शक्य असल्यास, आरोपीच्या
उपस्थितीत मृत्युपूर्व जबाब नोंदविले जावेत. आणि कार्यकारी दंडाधिकारी उपलब्‍ध नसेल
तेव्हा न्यायिक दंडाधिकारी यांनी मृत्युपूर्व
जबाब नोंदवावे.
न्यायदंडाधिकारी यांना न्यायालयीन कामकाजाच्या
वेळेत मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यास
सांगितले तर त्यांना त्‍यांचे महत्त्वाचे न्यायालयीन कामकाज बाजूला ठेवावे लागते, परिणामी
वादी, वकील आणि तपास यंत्रणांची अत्यंत गैरसोय होते. जर असा मृत्युपूर्व जबाब, त्या न्‍यायाधिशाच्‍या अधिकारक्षेत्रात उद्भवलेल्या खटल्यात नोंदवायचा असेल, तर
हे उघड आहे की असा खटला त्या न्‍यायाधिशाच्‍या समोर चालू शकणार नाही आणि परिणामी, तो
खटला दुसर्‍या न्यायदंडाधिकाऱ्याकडे चालवावा लागेल.
असे विविध पैलू विचारात घेऊन, सरकारची
सूचना आहे की, जोपर्यंत पूर्णपणे अनिवार्य नसेल तो पर्यंत मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी न्यायिक दंडाधिकार्‍यांना, विशेषत:
न्यायालयीन कामकाजाच्या वेळी बोलावले जाऊ नये.ʼʼ
´ मा. उच्च न्यायालय,
मुंबई यांनी, महाराष्ट्र
राज्य वि. दुर्गादास देवीचंद राठोड,
क्रिमिनल अर्ज क्रमांक ९०५/२०१०,
दिनांक ०२/०९/२०१० अन्वये, निर्देशीत केले आहे की, ʻʻमृत्युपूर्व जबाब, त्‍यावेळेस उपलब्‍ध कोणत्याही साक्षर
व्यक्तीद्वारे नोंदविला जाऊ शकतो. रुग्णाची स्थिती आणि वेळ अनुमती देत असल्यास, विशेष
न्यायदंडाधिकारी किंवा विशेष महानगर दंडाधिकारी किंवा संहितेअंतर्गत नियुक्त
केलेल्या विशेष कार्यकारी दंडाधिकारी यांचे मार्फत मृत्युपूर्व जबाब नोंदविले
जावेत.ʼʼ
[The dying declarations
can be recorded by any literate person available for the purpose of recording
it. If time and condition of the patient permits, the dying declaration should
be recorded by the Special Judicial Magistrate or Special Metropolitan
Magistrate or Special Executive Magistrate appointed under the Code.]
´ महाराष्ट्र
शासन, गृह विभाग, परिपत्रक क्र. सीआरटी-०९/प्र.क्र.२९०/पोल-११, दिनांक १९/१/२०११
अन्वये,
ʻʻमृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी काही वेळा निर्माण झालेली तातडी विचारात घेता, मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी कुठलेही
बंधन घालता येणार नाही व गरजेप्रमाणे कोणत्याही साक्षर व्यक्तीकडून मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी प्रत्यवाय
नाही. तथापि मृत्युपूर्व जबाब योग्य प्रकारे
नोंदविण्याच्या दृष्टीने जेथे शक्य आहे तेथे, जिल्हयामध्ये भा.ना.सु.सं. २०२३, कलम ११ अन्वये नियुक्त विशेष
न्यायदंडाधिकारी (Special Judicial Magistrate) यांच्यामार्फत नोंदविण्यात यावे. त्याचप्रमाणे कार्यकारी दंडाधिकारी तसेच विशेष कार्यकारी दंडाधिकारी यांच्यामार्फत देखील मृत्युपूर्व जबाब
नोंदविण्यात
येऊ शकेल.ʼʼ
´ महाराष्ट्र शासन गृह
विभाग, परिपत्रक
क्र.सीआरटी – २०१२ / प्र. क्र. ७२४ / पोल - ११,
जागतिक व्यापार केंद्र. सेंटर – १,
कफ परेड, मुंबई. दिनांक: १६
ऑक्टोबर, २०१२ रोजीच्‍या परिपत्रकात नमुद आहे की,
ʻʻमा. उच्च न्यायालय, मुंबई येथील क्रिमिनल अपील
क्र.१३८/२००९ मधील क्रिमिनल अप्लीकेशन क्र.११९५/२०१२ (भानुदास राधाकिसन भिसे
विरुध्द महाराष्ट्र शासन) या प्रकरणी दि.०४/१०/२०१२ रोजी झालेल्या सुनावणी दरम्यान
पोलीसांकडून अद्यापही मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी
विशेष कार्यकारी अधिकारी यांना बोलाविले जात असल्याची बाब निदर्शनास आली आहे.
तरी यासंदर्भात पुन्हा अशा सूचना
देण्यात येत आहेत की, मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी विशेष कार्यकारी
अधिकारी यांना बोलाविण्यात येऊ नये. सदर
सूचनांची काटेकोरपणे अंमलबजावणी करण्यात यावी. तसेच सदर सूचना सर्व पोलीस
ठाण्यांच्या देखील निदर्शनास आणण्यात याव्यात.ʼʼ
´मृत्युपूर्व जबाब घेतांना खालील सूचना लक्षात ठेवाव्‍या.
¨ मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी
काही वेळा निर्माण झालेली तातडी विचारात घेता, मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी
कुठलेही बंधन घालता येणार नाही व गरजेप्रमाणे कोणत्याही साक्षर व्यक्तीकडून मृत्युपूर्व
जबाब नोंदविण्यासाठी प्रत्यवाय
नाही. तथापि मृत्युपूर्व
जबानी योग्य प्रकारे
नोंदविण्याच्या दृष्टीने जेथे शक्य आहे तेथे,
जिल्हयामध्ये भा.ना.सु.सं.
२०२३, कलम ११ अन्वये अन्वये
नियुक्त विशेष न्यायदंडाधिकारी (Special Judicial
Magistrate) व मुंबईमध्ये नियुक्त विशेष महानगर दंडाधिकारी (Special Metropolitan
Magistrate) यांच्यामार्फत नोंदविण्यात यावी. त्याचप्रमाणे कार्यकारी दंडाधिकारी
(Executive
Magistrate) यांच्यामार्फत
देखील मृत्युपूर्व
जबाब नोंदविले जाऊ शकतात.
¨ मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी
‘विशेष कार्यकारी
अधिकारी’ यांना बोलाविण्यात येऊ नये.
¨ कायद्यात
मृत्युपूर्व जबाब नोंदविण्यासाठी कोणताही
नमुना विहित केलेला नाही.
¨ "मृत्‍युच्या
दारात उभी असलेली व्यक्ती खोटे बोलत नाही" असे कायदा मानतो, त्यामुळे मृत्युपूर्व जबाबाला फार महत्व प्राप्‍त झाले आहे. सर्वसाधारणपणे विष प्राशन केलेल्या, गंभीर भाजलेल्‍या, हल्ल्यात गंभीर झालेल्या, आत्महत्येचा प्रयत्न करणार्‍या मरणोन्मूख व्यक्तीचा मृत्युपूर्व जबाब घेतला जातो.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब या नावावरून तो जबाब आहे हे स्पष्ट होते. मृत्युपूर्व
जबाब हा दोन
साक्षीदारांच्या समक्ष घेतला जातो.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब शपथेवर घेतला जात नाही.
¨ मृत्युपूर्व
जबाबात मरणोन्मूख व्यक्ती त्याच्या
संभाव्‍य मृत्‍युस कारण ठरत असलेल्या घटनेविषयीची पार्‍श्‍वभूमी/हकीकत विषद करते.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब सुरू करण्यापूर्वी डॉक्टरकडून,
संबंधीत व्यक्ती जबाब देण्यासाठी
शारीरिक आणि मानसिकरित्या सक्षम असल्‍याचा दाखला दिनांकीत स्वाक्षरी व वेळेसह अवश्य
घ्यावा.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब हा डॉक्टर आणि दोन साक्षीदारांच्या समक्ष घ्यावा.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब हा मरणोन्मूख व्यक्ती सांगत
असल्‍याप्रमाणे त्याच्या भाषेत लिहून घ्यावा.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब घेतांना पिडीताला सूचक प्रश्‍ने विचारू नये मिवा स्‍वत:हून काहीही सुचवू नये.
¨ जबाब
देणारी व्यक्ती बोलण्याच्या स्थितीत नसेल तर खुणांनी उत्तरे द्यायला सांगावीत आणि ती
उत्तरे खुणा आणि प्रस्तावनेसह लिहून घ्यावीत. अशा
वेळी शक्यतो व्हिडिओ चित्रीकरण करावे.
¨ जबाब
संपल्यानंतर तो जबाब देणार्‍या व्‍यक्‍तीला वाचून दाखवण्यात यावा व तो योग्यरित्या
नोंदवला आहे काय? असे विचारून त्याची मान्यता घ्यावी.
¨ जबाब
संपल्यानंतर जबाबावर, जबाब देणार्‍याची दिनांकीत स्वाक्षरी
आणि शक्य असल्यास अंगठासुध्दा घ्यावा. नंतर
त्यावर साक्षीदारांची दिनांकीत स्वाक्षरी घ्यावी.
¨ जर जबाब
घेतांना मधेच, असा जबाब देणारी व्यक्ती मयत झाली तर तोपर्यंत झालेल्या
जबाबावर त्याप्रमाणे परिस्‍थीती नमूद करून त्यावर डॉक्टर व साक्षीदारांची दिनांकीत स्वाक्षरी वेळ
नमुद करून घ्यावी.
¨ जबाब
घेतांना मधेच बेशुध्द झालेली व्यक्ती
शुध्‍धीवर आल्‍यानंतर, डॉक्‍टरांच्‍या सल्‍ल्‍याने पुढे जबाब घ्यावा.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब घेतांना शक्यतो युनिफॉर्ममधील पोलिसांना हजर ठेऊ नये.
¨ मृत्युपूर्व
जबाब संपल्यानंतर, डॉक्टरकडून, संबंधीत व्यक्ती मृत्युपूर्व जबाब देण्यासाठी मानसिकरित्या सक्षम
होते/होत्या. त्यांना
त्यांचा जबाब वाचून दाखवण्यात आला व तो योग्यरित्या नोंदविला आहे
असे त्यांनी मान्य केले असा दाखला दिनांकीत स्वाक्षरी व वेळेसह अवश्य
घ्यावा.
´ ज्याचा मृत्युपूर्व
जबाब नोंदवायचा असतो ती व्यक्ती सर्वसाधारणपणे
फार जास्त बोलण्याच्या शारीरिक व मानसिक अवस्‍थेत नसते. त्यामुळे संबंधिताला शक्यतो खालील प्रश्न विचारावेत व त्याची उत्तरे
जबाबात नमूद करून प्रश्‍नोत्तर स्‍वरूपातही जबाब नोंदविता
येतो. जबाब देणार्‍या व्‍यक्‍तीची अवस्‍था खूपच गंभीर असेल आणि त्‍याला बोलायला
खूप त्रास होत असेल तर मृत्युपूर्व जबाब खालील प्रश्‍ने विचारून त्याची उत्तरे
नोंदवून घेतला जाऊ शकतो.
१. तुमचे नाव काय आहे?
२. तुम्ही पूर्णपणे शुध्दीवर आहात काय?
३. तुम्हाला जबाब द्यायचा आहे काय?
४. मी कार्यकारी दंडाधिकारी (किंवा
स्‍वत:चे पदनाम) आहे आणि तुमचा जबाब घेणार आहे हे तुम्हाला समजले
आहे काय?
५. तुमची मानसिक स्थिती जबाब देण्यासारखी आहे काय?
६. हा जबाब तुम्ही स्वखुशीने देत आहात काय?
७. तुमच्यावर कोणाचा दबाब आहे काय?
८. आत्ता तुम्ही कोठे आहात हे तुम्हाला माहीत आहे काय? कोठे?
९. तुमचे वय काय आहे?
१०. तुमचा पत्ता काय आहे?
११. घटना कोठे आणि किती वाजता घडली?
१२. काय घटना घडली त्याचे वर्णन करा.
१३. तुमची कोणाविरूध्द तक्रार आहे काय?
अशा प्रकारे जबाब लिहून झाल्‍यानंतर त्यावर पिडीताची
स्वाक्षरी व अंगठा घ्यावा, स्‍वत:ची दिनांकीत व वेळ नमूद करून स्वाक्षरी करून मुद्रा उमटवावी. त्‍यानंतर उपस्‍थित असलेल्या साक्षीदारांची,
डॉक्टरची दिनांकीत व वेळ नमूद करून
स्वाक्षरी घ्यावी. आणि डॉक्टरचे प्रमाणपत्र घ्‍यावे.
जबाबाची मूळ
प्रत पोलिसांना द्‍यावी. एक प्रत स्‍वत:च्‍या कार्यालयाच्‍या अभिलेखात जतन
करावी.
´ जबाब देणार्‍या
व्‍यक्‍तीची अवस्‍था फारशी गंभीर नसेल आणि तो सविस्‍तर बोलण्याच्या स्थितीत
असेल तर त्‍याचा मृत्युपूर्व जबाब खालील नमुन्‍याप्रमाणे सविस्‍तरही नोंदवून घेतला जाऊ
शकतो.
जबाब
(नमुना)
मी, (नाव)............. वय...........
राहणार........ जबाब देण्यासाठी पूर्णपणे शारीरिक आणि मानसिकरित्या सक्षम असून आज दिनांक ......... रोजी स्वखुशीने/ स्‍वेच्‍छेने खालीलप्रमाणे जबाब
देत आहे.
हा जबाब देतांना मी कोणत्याही किंवा कोणाच्‍याही
दबावाखाली नाही.
आत्ता मी ....... (रूग्‍णालयाचे नाव) या रूग्‍णालयात दाखल असुन ........... (ज्‍याच्‍या
समक्ष जबाब घेतला जात आहे त्याचे पदनाम) यांच्‍या समोर दोन पंचांसमक्ष हा
जबाब देत आहे.
दिनांक ........ (घटना घडल्‍याचा दिनांक) रोजी ...:... (घटना घडल्‍याची वेळ)
वाजण्‍याच्‍या सुमारास (घटनेचे स्‍थळ)
येथे .............. ......... (घटनेचे वर्णन)
...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
उपरोक्‍त घटनेस (घटनेसाठी कोणाला जबाबदार
ठरविले असेल तर त्याचे नाव व असल्यास नाते)
................... हे जबाबदार आहेत. किंवा सदर घटना अपघाताने घडली असून त्‍यास माझ्‍याशिवाय
कोणीही जबाबदार नाही.
हा जबाब मी स्‍वेच्‍छेने आणि कोणाच्‍याही
दबावाखाली न येता दिला असुन तो माझ्‍या माहितीप्रमाणे खरा व बरोबर आहे आणि मी
सांगितल्‍यानुसार तो नोंदविण्यात आला आहे.
जबाब देणार्‍याचे नाव, दिनांकीत सही व अंगठा
समक्ष
जबाब घेणार्‍याचे नाव, दिनांकीत सही व शिक्‍का
उपरोक्‍त जबाब आम्‍हा साक्षीदारांसमक्ष
नोंदविण्यात आला असुन तो जबाब देणार्‍याने सांगितल्‍यानुसार नोंदविण्यात आला
आहे.
साक्षीदार:
१.
साक्षीदाराचे नाव, पत्ता, दिनांकीत सही व
संपर्क क्रमांक
२.
साक्षीदाराचे नाव, पत्ता, दिनांकीत सही व
संपर्क क्रमांक
‘श्री/श्रीमती -------------- यांचा जबाब घेण्यात आला तेव्हा ते/त्या जबाब देण्यासाठी मानसिकरित्या सक्षम होते/होत्या. त्यांना
त्यांचा जबाब वाचून दाखविण्यात आला व तो योग्यरित्या नोंदविला आहे
असे त्यांनी मान्य केले.’
हा
जबाब --.—वाजता सुरू करून --.— वाजता पूर्ण केला.
डॉक्टरची दिनांकीत स्वाक्षरी
शिक्‍का:
वेळ :
¨ मृत्युपूर्व
जबाब नोंदविणे सुरू करण्यापूर्वी संबंधीत डॉक्टरकडून खालील नमुन्‍यात दाखला
दिनांकीत स्वाक्षरी व वेळेसह अवश्य
घ्यावा.
‘श्री/श्रीमती -------------- या जबाब देण्यासाठी शारिरीक आणि मानसिकरित्या सक्षम (compos mentis) आहेत असे मी प्रमाणित करतो.’
डॉक्टरची दिनांकीत स्वाक्षरी
शिक्‍का:
वेळ:
¨ मृत्युपूर्व
जबाब संपल्यानंतर डॉक्टरांकडून पुन्हा
खालील दाखला दिनांकीत स्वाक्षरी व वेळेसह अवश्य घ्यावा.
‘श्री/श्रीमती -------------- यांचा जबाब घेण्यात आला तेव्हा ते/त्या जबाब देण्यासाठी मानसिकरित्या सक्षम होते/होत्या. त्यांना
त्यांचा जबाब वाचून दाखविण्यात आला व तो योग्यरित्या नोंदविला आहे
असे त्यांनी मान्य केले.’
डॉक्टरची दिनांकीत स्वाक्षरी
शिक्‍का:
वेळ:
l›
Rate This Article
या लेखात, आम्ही आपणाला मृत्युपूर्व जबाब - Dying declaration. याबाबत माहिती दिली आहे आम्हाला आशा आहे की, तुम्हाला ती आवडली असेल. माहिती आवडली असेल तर, सदरची माहिती तुमच्या मित्रांनाही शेअर करा.
आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न विचारण्यासाठी आमच्या वेबसाईटला भेट द्या. आणि आमच्या टेलिग्राम चॅनेललाही आजच जॉईन व्हा. Website Link
Telegram Channel Link धन्यवाद !