दंडाधिकारीय चौकशी (Magisterial Enquiry)
u सर्वसाधारणपणे,
४) दरोडा घालणार्‍या किंवा रेल्‍वे बोगी लुटणार्‍या, जबरी चोरी करणार्‍या दरोडेखोरांवर पोलिसांनी गोळीबार केला असेल व त्यात जीवितहानी झाली असेल,
(एक) जेव्हा ते प्रकरण एखाद्या स्त्रीने तिचा विवाह झाल्यापासून सात वर्षांच्या
आत आत्महत्या केल्यासंबंधीचे असेल तेव्हा; किंवा
मा. पोलीस महासंचालक, मानव अधिकार यांच्‍या दिनांक
८.१२.२००४
च्‍या पत्रातील निर्देशांनुसार, पोलीस कोठडीत होणारे मृत्यू आणि पोलीस कोठडीत
होणारे बलात्‍कार यांबाबत, अशा घटनेच्‍या २४ तासात मानवी हक्क आयोगाला कळविणे
आवश्यक आहे.
वरील प्रकारची घटना घडल्‍यास संबंधीत पोलीस आयुक्‍त/पोलीस
अधिक्षक यांच्‍यामार्फत किंवा स्थानिक गुन्‍हे अन्वेषण विभागामार्फत तातडीने
जिल्हा दंडाधिकारी, राज्य गुन्‍हे अन्वेषण विभाग यांना कळवले जाते. तसेच घटना
स्‍थळाचा पंचनामा व इन्क्वेस्ट पंचनामा कार्यकारी दंडाधिकारी यांच्‍यामार्फत,
चित्रीकरणासह केला जातो.
महाराष्‍ट्र शासन, गृह विभाग यांचे परिपत्रक
एचआरसी/०५९७/६५/पोल-१४, मंत्रालय, मुंबई, दिनांक २२.२.२००१ अन्वये पोलीस कोठडीतील मृत्यू
झालेल्या व्यक्तीचे शवविच्छेदन खालील अकरापैकी एका रूग्‍णालयात करावे अशा
सूचना आहेत.
१. ग्रँट वैद्यकीय महाविद्‍यालय, मुंबई
२. बी. जे. वैद्यकीय महाविद्‍यालय, पुणे
३. शासकीय वैद्यकीय महाविद्‍यालय, मिरज
४. डॉ. वैशंपायन स्‍मृती वैद्यकीय महाविद्‍यालय,
सोलापुर
५. कै. भाऊसाहेब हिरे शासकीय वैद्यकीय महाविद्‍यालय,
धुळे
६. शासकीय वैद्यकीय महाविद्‍यालय, औरंगाबाद
७. शासकीय वैद्यकीय महाविद्‍यालय, नांदेड
८. शासकीय वैद्यकीय महाविद्‍यालय, नागपुर
९. इंदिरा गांधी वैद्यकीय महाविद्‍यालय, नागपुर
१०. स्‍वामी रामानंद तिर्थ ग्रामिण शासकीय वैद्यकीय
महाविद्‍यालय, आंबेजोगाई
११. कै. श्री. वसंतराव नाईक शासकीय वैद्यकीय
महाविद्‍यालय, यवतमाळ
·
"पोलीस कोठडीतील मृत्यू" म्‍हणजे, जी व्यक्ती
सर्वसाधारणपणे पोलीस अभिकक्षेत (पोलीस कोठडी) किंवा चौकशीकरीता पोलिसांच्या ताब्‍यात
असतांना मरण पावते त्‍याला 'पोलीस कोठडीतील मृत्यू' असे संबोधण्‍यात यावे.
पोलीस कोठडीतील मृत्‍युचे प्रमाण कमी व्‍हावे म्हणून
मा. उच्‍च न्यायालयाने फौजदारी रिट याचिका क्रमांक २११०/२०१४ आणि २०५७/२०१२ मध्‍ये
खालील निर्देश दिलेले आहेत.
१) मा.
सर्वोच्च न्यायालयाने डी. के बसु प्रकरणातात दिलेल्‍या मार्गदर्शक सूचनांचे तसेच
आरोपींना अटक करणे, त्यांना न्‍यायालयासमोर हजर करणे, पोलीस कोठडी देणे याबाबत
फौजदारी प्रक्रिया संहितेमध्‍ये २००६ व २००९ मध्‍ये करण्यात आलेल्‍या तरतुदींचे
काटेकोर पालन करण्यात यावे.
७) एखाद्या आरोपीस मारहाण झाल्‍यामुळे
त्याचा पोलीस कोठडीत मृत्यू
झाल्‍यास तसेच आरोपीस प्राणघातक ईजा झाल्‍याचे आढळल्‍यास संबंधीताविरूध्‍द भारतीय
दंड संहितेनुसार भारतीय न्‍याय संहितेनुसार
नमुद गुन्ह्यासाठी एफ.आय.आर. दाखल करण्यात यावा. अशा प्रकरणांमध्‍ये फौजदारी
प्रक्रिया संहितेच्‍या कलम १७६ भारतीय नागरिक
सुरक्षा संहिता, कलम १९६ च्‍या तरतुदीनुसार त्‍याबाबत दंडाधिकारीय चौकशी करण्यात यावी
तसेच त्‍याबाबतचे पुरावे नष्‍ट होणार नाहीत याची खात्री करावी.
८) अशा प्रकरणी यिशेष सरकारी वकीलाची व त्‍याच्‍या मदतीसाठी महिला सरकारी वकीलाची नियुक्‍ती करण्यात यावी.
उक्‍त प्रकरणात मा. सर्वोच्च न्‍यायायालयाने, अटक
करताना पोलीसांनी अनुसरण करण्यासाठी विशिष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे घालून दिलेली
आहेत. ती खालील प्रमाणे:
१) आरोपीला अटक करणार्‍या आणि त्याची
चौकशी करणार्‍या पोलीस अधिकारी / कर्मचार्‍याने त्याचे पद व नाव याची स्पष्ट
व अचूक ओळख दर्शविणारा बिल्‍ला (tag)
परिधान करावा.
उपरोक्‍त सुचनांचे पालन न करणारे पोलीस अधिकारी/कर्मचारी खातेनिहाय कारवाईला पात्र असतील तसेच त्‍याच्‍या विरूध्‍द न्‍यायालयाचा अवमान केल्‍याबद्‍दल प्रादेशिक कार्यकक्षा असलेल्‍या कोणत्याही उच्‍च न्यायालयात खटला दाखल करता येईल.
(खालील मजकुरात, दंडाधिकारी
यांनी इन्क्वेस्ट पंचनामा स्‍वत; केला असेल किंवा नसेल असे दोन्ही प्रसंग समाविष्‍ठ
आहेत.)
घटना घडलेल्‍या ठिकाणाचे संबंधीत उपविभागीय दंडाधिकारी
यांना सदर मृत्युच्या कारणांची दंडाधिकारी चौकशी
करून अहवाल सादर करणे विषयी आदेश दिले जातात.
·
संबंधीत पोलीस स्टेशनचा अहवाल
· मानवी हक्क आयोगास बिनतारी संदेशाद्वारे कळविले
गेल्‍याचा पुरावा.
·
पोस्ट मार्टम रिपोर्ट व त्याचे चलचित्रणाची प्रत.
· मृत्‍युचा दाखला
·
एफ.आय.आर. ची प्रत
·
अकस्मात मृत्यूच्या खबरीची प्रत
·
इन्क्वेस्ट पंचनाम्‍याची प्रत
·
कोठडीत मृत्यू पावलेल्या व्यक्तीची कोठडीत रवानगी
करण्यापूवी वैद्यकीय तपासणी करण्यात आली असल्यास तपासणी अहवालाची प्रत
· मयत इसमास मृत्युपूर्वी पोलीस किंवा न्यायालयीन कोठडी
मंजुर झाली असल्यास संबंधित रिमांड अर्जाची प्रत
· कोठडीत मृत्यु होण्‍यापूर्वी संबंधित व्यक्तीस कोठडीसाठी
न्यायालयात हजर केल्यानंतर त्याने जर मारहाणीची तक्रार व त्यावरुन त्या व्यक्तीची वैद्यकिय
तपासणी केली गेली असल्यास त्या तपासणी अहवालाची प्रत.
¡ चौकशीच्या वेळी मयताचे मोजके नातेवाईक (आप्त) यांना हजर ठेवावे.
¡ पोलीस कोठडीत झालेल्या मृत्युच्या संदर्भात २४ तासांच्या आत गृह विभागास जिल्हा दंडाधिकारी यांनी प्राथमिक अहवाल पाठविणे आवश्यक आहे. त्यात खालील गोष्टींचा समावेश असावा.
(१) आरोपीचे नाव
(२)
आरोपीचे वय
(३) आरोपीस अटक
करण्याचे कारण
(४)
आरोपीस कोणत्या गुन्ह्यासाठी व कोणत्या कलमाखाली अटक केली होती?
(५)
पोलीस ठाण्याचे नाव
(५-अ)
गुन्हा रजिष्टर क्रमांक
(५-ब)
आरोपीस अटक केलेल्या अधिकार्‍याचे
नाव,
हुद्दा व नेमणूक
(६)
आरोपीस अटक केल्यावेळी त्यांची प्रकृती
(७) आरोपीचा मृत्यू कसा घडला
(८)
आरोपीच्या अंगावरील जखमा
(९)
आरोपीच्या मृत्युच्या कारणाबाबतचा प्राथमिक वैद्यकीय अहवाल
¡ मयतासह
पोलीस/न्‍यायलयीन कोठडीत असलेल्‍या व्‍यक्‍तींना विश्‍वासात घेऊन त्‍यांच्‍याकडे
चौकशी करून त्‍यांचे जबाब घ्‍यावे.
¡ इन्क्वेस्ट
पंचनाम्‍यामध्‍ये काही जखमा दिसून आल्‍या असतील तर त्‍याबाबत इन्क्वेस्ट पंचनामा
करणार्‍या अधिकार्‍यास समक्ष बोलवून खात्री/ चौकशी करावी.
· मृत्युच्या वेळेची परिस्‍थिती
· मृत्‍युशी निगडीत प्रसंग व क्रम
· मयताला असणारे रोग, व्‍यसने
· मृत्‍युचे कारण
· मयताला दिलेल्‍या वैद्यकीय उपचारांचा काळ, तातडी
· मृत्‍युस कारणीभूत घटक किंवा व्यक्ती
याबाबींकडे
विशेष लक्ष द्‍यावे.
चौकशी करतांना ती निपक्षपातीपणे करावी. दंडाधिकारीय अहवालावर बरेच महत्‍वाचे आणि मोठे
निर्णय घेतले जाणार आहेत याची जाणीव ठेवावी.
दंडाधिकारीय
अहवालाच्‍या आधारे मा. जिल्हाधिकारी
तथा जिल्हादंडाधिकारी त्‍यांचा अहवाल अहवाल मानवी हक्क आयोगास
सादर करतात.
¡ गृहविभागाचे
परिपत्रक क्रमांक - एचआरसी ७९९५/३४/ पोल १४,
दिनांक १८.१.१९९९ नुसार पोलीस कोठडीत मृत्यू
पावलेल्या व्यक्तीचे शवविच्छेदन करतांना व्हिडीओ फिल्म घेण्याबाबतचे आदेश आहेत.
गृह विभाग,
परिपत्रक क्रमांक एम यु आर ०७९०/ सी आर - १५८/ पोल – ११, दिनांक २२.११.१९९०
जगात सर्वत्र मानवी हक्क जोपासण्याबाबत प्राथम्य
देण्यात येत आहे. भारतीय राज्य घटनेत सुध्दा नागरिकांचा हक्क कसा सुरक्षित राहील
हा दृष्टीकोन समोर ठेवण्यात आला आहे.
त्यामुळे देशात मानवी हक्क अधिनियम १९९३ मधील तरतुदींची अंमलबजावणी करण्यासाठी
राष्ट्रीय मानवी हक्क आयोगाची स्थापना करण्यात आली आहे.
दिवाणी किंवा पोलीस कोठडीतील मृत्युच्या घटनेबाबतचा
अहवाल २४ तासाच्या आत राष्ट्रीय मानवी हक्क आयोगास पाठविणे आवश्यक आहे. असा अहवाल विभाग प्रमुखाच्या सहीने पाठविण्यात
यावा.
|
Abrasion |
ओरखडा |
|
Acute dilation of stomach |
वाजवीपेक्षा जास्त जेवण झाल्‍यामुळे जठरावर ताण
पडून आलेला मृत्यू |
|
Adipocere |
पाण्यात किंवा थंड हवेच्‍या ठिकाणी प्रेत कुजण्‍याऐवजी,
त्यामध्ये तयार होणारा मेणासारखा पदार्थ |
|
Antemortem |
मृत्युपूर्वी झालेली |
|
Postmortem |
मृत्‍युनंतर झालेली |
|
Asphyxia - ऍस्‍फिक्‍शिया |
श्‍वसनावरोध - प्राणवायु फुप्‍फुसात
जाण्‍याचे बंद झाल्‍यामुळे आलेला मृत्यू |
|
Bed sores |
सतत झोपून राहिल्‍याने होणारे कमरेखालील व्रण |
|
Bestiality |
पशुसंभोग |
|
Blisters |
फोड |
|
Blunt |
बोथट |
|
Bruises and contusion |
खरचटलेले आणि मुका मार |
|
Burns- seared |
जळणे- पोळणे |
|
Chronic |
जुनाट |
|
Collapse |
शक्‍तीपात |
|
Colon |
आतडे |
|
Coma कोमा |
मज्‍जाघात - मेंदूचे कार्य स्‍थगित होऊन कायमच्‍या
बेशुद्‍धीने आलेला मृत्यू |
|
Concussion |
मेंदूला झालेली इजा |
|
Congestion |
रक्तसंचय |
|
Contused wound |
सूज आलेली जखम (दगड, लोखंडी पहार, काठी यामुळे
झालेली) |
|
Cranium/Skull |
कवटी |
|
Cyanosed |
रक्तातील
प्राणवायूचे प्रमाण अपुरे पडल्यामुळे त्वचेवर व श्लेश्मल त्वचेवर येणारा
निळसरपणा |
|
Decomposition |
कुजणे, सडणे |
|
Dislocation |
निखळणे |
|
Drowning |
पाण्यात किंवा द्रव पदार्थात बुडून |
|
Epiglottis |
घशातील वायुनलिकेवरील झडप |
|
Fangs |
विषारी दात |
|
Food poisoning |
अन्‍नामुळे विषबाधा |
|
Gunshot Wound |
स्‍फोटक शस्त्राने झालेली जखम |
|
Hanging |
टांगून घेणे- फाशी घेणे |
|
Heat stroke |
उष्माघात |
|
Hymen |
योनिमुखावरील पातळ पडदा |
|
Hypodermic |
त्‍वचेखालून |
|
Incised wound |
धारदार शस्त्राने झालेली जखम |
|
Incised wounds |
कापीव जखम (तीक्ष्‍ण चाकु, ब्‍लेड, कुर्‍हाडीचे
पाते अशा शस्त्राने झालेली) |
|
Injuries to Muscles and bones |
स्‍नायु आणि हाडांच्‍या जखमा |
|
Intestine |
आतडे |
|
Intramuscular |
स्‍नायूमधून |
|
Intrathecal |
मज्जारज्जूतून |
|
Intravenous |
शिरेतून |
|
Lacerated wound |
ठेचाळलेली/बोथट शस्त्राने जखम (दगड, विट याने
किंवा यंत्रात सापडल्‍यामुळे झालेली) |
|
Larynx |
स्वरयंत्र |
|
Liver |
यकृत |
|
Mummification |
उष्‍ण हवेच्‍या ठिकाणी प्रेत कुजण्‍याऐवजी, मृत
शरीरातील पेशीसमूह सुकून गेल्यामुळे प्रेत सुकण्‍याची क्रिया |
|
Necrophilia |
प्रेतावर बलात्‍कार |
|
Other Organs |
इतर इंद्रिये |
|
Punctured wound |
भोसकलेली जखम (भाला, सूरी, संगिन, बाण अशा शस्त्राने
झालेली) |
|
Pupil |
डोळ्‍याची बाहूली |
|
Rigor Mortis |
मृत्यूनंतर घडून येणारा स्नायूंचा ताठरपणा
(साधारण हवेत तीन तासात सुरू होतो, ऊन्‍हाळ्‍यात लवकर सुरू होतो) |
|
Scars |
व्रण |
|
Semen |
विर्य |
|
Seminal stains |
विर्याचे डाग |
|
Shock |
भयाघात |
|
Sodomy |
गुदामैथुन |
|
Sperm |
शुक्राणु |
|
Spine |
पाठीचा कणा |
|
Spleen |
प्‍लिहा |
|
Starvation |
उपासमार |
|
Sternum bone |
छातीतील हाड |
|
Still born |
जन्‍मत: मेलेले मूल |
|
Strangulation |
गळा दाबल्‍यामुळे |
|
Suffocation |
गुदमरल्‍यामुळे |
|
Syncope- सिंकोपी |
हृदयावरोध – हृदयक्रिया बंद पडून आलेला मृत्यू |
|
Tardieu’s spots |
श्‍वसनावरोधामुळे
रक्‍ताचा दाब वाढतो आणि या दाबाचा परिणाम म्हणून केशवाहिन्‍या फाटल्‍यामुळे
दिसणारे रक्‍ताचे चट्‍टे |
|
Throttling |
गळा दाबून मारणे |
|
Tissue |
पेशी |
|
Trachea |
श्वास नलिका |
|
Ulcer |
व्रण |
|
Vaginal Injuries |
योनीच्‍या जखमा |
|
Womb |
गर्भाशय |
|
Starvation |
उपासमारीने मृत्यू |
|
Natural
Electric Shock |
नैसर्गीक विज पडुन मृत्यू |
|
Asphyxia |
श्वास गुदमरुन मृत्यू |
|
Asphyxia Due
to Drowning |
पाण्यात पडून मृत्यू |
|
Poisoning |
विषबाधेने |
|
Death Due to
Heat Stroke |
उष्माघाताने मृत्यू |
|
Death Due to
Hepatitis |
यकृतीमधे सूज येऊन (कावीळ)
मृत्यू |
|
Death Due to
Tuberculosis |
क्षयरोगाने मृत्यू |
|
Death Due to
Cerebral Injury |
मेंदुस आघात होऊन धक्का
लागून मृत्यू |
|
Death Due to
Bancannia |
फुफ्पसास सुज व ताप आल्‍याने
मृत्यू |
|
Death Due to
Vital Organ |
महत्वाच्या अवयवास दुखापत
होऊन मृत्यू |
|
Bile |
पित्त |
|
Death Due to
Settelmeyer celluaries |
जंतू संसर्ग होऊम मृत्यू |
|
Death Due to
Gastric Perforation. |
आतड्यास छित्र पडून मृत्यू |
|
death due to
postpartum haemorrhage atonicity. |
प्रसुतीनंतर गर्भाषयात
अतिस्त्रावाने मृत्यू |
|
Death Due to
pericardial effusion |
हृदयाच्या आवराणामधे पाणी
झाल्‍याने मृत्यू |
|
Ecardionegali |
हृदयाचा आकार वाढणे. |
|
Abscess in parietal
lobe |
मेंदुच्‍या उजव्‍या बाजुस
पू युक्त गाठ होऊन मृत्यू |
|
Hemithorax |
छातीत रक्त साठणे |
|
Spinal Cord Injury |
मज्जारज्जूस ईजा होऊन मृत्यू |
|
Liver crisis. |
छातीत पाणी होऊन मृत्यू |
|
Bilateral
pneumonia Meningitis |
मेंदूला सूज येऊन मृत्यू |
|
Tissue
Reserve for histopathology |
सुक्ष्म पेशींची तपासणी |
|
Bilateral
pneumonia |
दोन्ही फुफ्पसांना सूज |
|
Aspiration vomitus |
उलटी घशामधे जाऊन श्नसनास
अडथळा होऊन मृत्यू |
|
Seapulla |
पाठीमागील खांद्याचे हाड. |
|
Rib |
बरगड्या. |
|
Subdural
hematoma |
मेंदूच्या आवरणात रक्त गोठल्‍याने
मृत्यू |
|
Duodenal
perforation |
लहान आतड्यास अल्सरमुळे
छिद्र पडुन मृत्यू |
|
Leptospirosis |
जनावरांचा आजार |
|
Coronary artery
Disease |
हृदयाच्या धमन्यांमधे चरबी
साठणे. |
|
Placenta |
गर्भाशयातील वार |
|
Death Due to
Acute Myocardial inanition |
ह्दयविकाराच्या झटक्याने
मयत |
b|b
Rate This Article
या लेखात, आम्ही आपणाला दंडाधिकारीय चौकशी (Magisterial Enquiry). याबाबत माहिती दिली आहे आम्हाला आशा आहे की, तुम्हाला ती आवडली असेल. माहिती आवडली असेल तर, सदरची माहिती तुमच्या मित्रांनाही शेअर करा.
आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न विचारण्यासाठी आमच्या वेबसाईटला भेट द्या. आणि आमच्या टेलिग्राम चॅनेललाही आजच जॉईन व्हा. Website Link Telegram Channel Link धन्यवाद !