आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न आमच्या वेबसाईटवर विचारावेत. 📌 Mahsul Guru 📌 YouTube Channel Link!
Posts

महसुली नोंदी- ११ ते २०

Please wait 0 seconds...
Scroll Down and click on Go to Link for destination
Congrats! Link is Generated

 महसुली नोंदी- ११ ते २०

११. खरेदी देणार मयत

 खातेदाराने नोंदणीकृत खरेदी दस्‍ताने स्‍वत:चे पूर्ण क्षेत्र विकले आहे. त्‍याआधारे फेरफार नोंद नोंदविण्‍यात आली आहे. सदर फेरफार नोंदीवर निर्णय होण्‍याआधीच खरेदी देणारा मयत झाला. खरेदी देणारा मयत झाल्‍यामुळे, असा नोंदणीकृत दस्त आपोआपच रद्द झाला आहे, त्‍यामुळे संबंधित फेरफार नोंद रद्‍द करावी अशी तक्रार प्राप्‍त आहे.  

  तरतूद: मूळत: खरेदी देणार आणि खरेदी घेणार यांच्‍यात झालेला व्‍यवहार हा नोंदणीकृत दस्ताने झालेला आहे. दस्त नोंदणीच्या तारखेस खरेदी देणार आणि खरेदी घेणार हे हयात होते हे सिध्‍द होत आहे. हक्काची नोंद ही दस्तावर आधारीत असते, व्‍यवहार कायदेशीररित्‍या पूर्ण झाल्‍यानंतर खरेदी देणारा मयत झाल्यामुळे व्‍यवहारात काही फरक पडत नाही.

अशा प्रकरणी, नोंदणीकृत दस्‍तऐवजान्‍वये खरेदी घेणार याच्‍या नावाने फेरफार नोंद नोंदवावी, खरेदी देणार्‍याच्‍या वारसांना नोटीस बजवावी. फेरफार नोंद प्रक्रिया पूर्ण करून खरेदी घेणार्‍याचे नाव अधिकार अभिलेखात दाखल करावे. फेरफार नोंदीवर खरेदी देणार्‍याच्‍या वारसांनी हरकत घेतली तर तक्रार नोंद चालवून खरेदीची नोंद, उक्‍त तरतूद नमूद करून प्रमाणित करावी आणि खरेदी देणार याच्‍या वारसांना जरूर तर दिवाणी न्यायालयातून त्यांचा हक्क शाबीत करून आणण्यास सांगावे.

                                            b|b

 

१२. खरेदी घेणारा मयत:

 एका व्‍यक्‍तीने गावातील एका खातेदाराकडून नोंदणीकृत खरेदी खताने जमीन खरेदी केली. त्‍याआधारे फेरफार नोंद नोंदविण्‍यात आली आहे. जमीन खरेदी केल्यानंतर खरेदी घेणारा, सदर फेरफार नोंदीवर निर्णय होण्‍याआधीच मयत झाला.

  तरतूद: कायदेशीर पध्‍दतीने खरेदीखत करुन घेतल्यानंतर, खरेदी घेणारी व्यक्ती मयत झाली तरी त्याच्‍या खरेदी हक्कास बाधा पोहोचत नाही. अशा प्रकरणी खरेदी देणार याला नोटीस बजवावी आणि खरेदी घेणाऱ्याच्या नावे फेरफार नोंद थेट प्रमाणित करावी.  त्‍यानंतर खरेदी घेणार याच्‍या वारसांना नोटीस देऊन त्‍यांची नावे वारस म्‍हणून दाखल करावी. कारण नसताना शंका उपस्थित करुन पूर्णपणे नोंदणीकृत दस्तावर आधारित असलेला खरेदीदाराचा हक्क डावलण्याचे कोणतेही कारण नाही. हक्कांची नोद करणाऱ्या अधिकाऱ्यांनी वारसा फेरफार नोंदीबाबत निर्णय घेताना मृत्‍युच्या दिनांकाची परिस्थिती विचारात घेतली पाहिजे.

b|b

१३. जुन्‍या खरेदी दस्ताची नोंद: 

 तीन वर्षापूर्वी खरेदी केलेल्‍या व्‍यवहाराचा नोंदणीकृत दस्‍त आज सादर करण्‍यात आला आहे. तत्‍कालीन खरेदी देणार यांच्‍या मुलाने, ‘इतक्‍या जुन्‍या दस्‍ताला आता काही किंमत नाही, फेरफार नोंद वेळेवर नोंदविण्‍यात आली नाही तर कोणताही नोंदणीकृत दस्‍त आपोआप रद्‍द होतो’ असे कारण नमूद करून, सदर जुन्‍या खरेदी दस्‍तावरून फेरफार नोंद करू नये असा अर्ज सादर केला आहे.  

  तरतूद: नोंदणीकृत दस्‍त, फेरफार नोंद नोंदवली नाही तर किंवा अमूक वर्षानंतर आपोआप रद्‍द होतो अशी तरतूद कोणत्‍याही कायद्‍यात नाही. झालेला व्‍यवहार हा नोंदणीकृत होता आणि नोंदणीकृत खरेदी दस्त हा कितीही जुना झाला तरीही त्याची पत/किंमत (Value) कमी होत नाही. सक्षम न्‍यायालयाने नोंदणीकृत दस्‍त रद्‍द केल्‍याशिवाय तो दस्‍त रद्‍दही होत नाही. ज्‍या क्षणी खरेदी देणार याने त्‍याची जमीन नोंदणीकृत दस्‍ताद्‍वारे विकली आहे त्‍याच क्षणी त्‍याचा त्‍या जमिनीवरील मालकी हक्‍क संपुष्‍टात आला आहे. त्‍यामुळे अर्जदाराचे नाव सात-बारा सदरी विहित पध्‍दतीने दाखल करण्‍यात कोणतीही कायदेशीर बाधा येत नाही.

दरम्यानच्या काळात तत्‍कालीन खरेदी देणार याने जर अशी जमीन इतर कोणाला विकली असेल तर, खरेदी घेणार याला त्याचा मालकी हक्क दिवाणी न्यायालयातून शाबीत करून आणावा लागेल.

किंवा दरम्यानच्या काळात मूळ मालक (खरेदी देणारा) मयत झाला असेल आणि त्‍याच्‍या वारसांची नावे दाखल झाली असतील तर, जुना खरेदी घेणारा याने, सदर वारस फेरफार नोंदीविरूध्‍द उपविभागीय अधिकारी यांच्‍याकडे अपील दाखल करावे.

 b|b

 १४. मुलींना वारसाधिकार न देणे:

एका व्यक्तीने आपल्या तीन मुलांना सन २००३ मध्‍ये नोंदणीकृत वाटणी पत्र करून दिले आणि त्या वाटणी पत्रामध्ये आपल्या नावे काही क्षेत्र शिल्लक ठेवले आहे व सदर वाटणी पत्रामध्ये असेही नमूद आहे की, माझ्या पश्चात, माझ्‍या नावे शिल्‍लक असणार्‍या हिश्‍श्‍यावर फक्‍त माझ्‍या सर्व मुलांचा समान हिस्‍सा राहील. आज रोजी सदर व्यक्ती मयत झाली व त्या व्यक्तीस दोन मुली सुध्‍दा आहेत. अशा प्रकरणात मयत व्यक्तीचे, मुलींसह सर्व वारस दाखल करावेत की, सन २००३ च्‍या नोंदणीकृत वाटणी पत्रानुसार फक्त मुलांच्‍या नावे समान हिस्‍सा दाखल करावा?

तरतूद: सदर व्‍यक्‍तीने वाटप करतांना मुलींना हिस्‍सा दिलेला नाही असे दिसते, त्‍याबाबत मुलींनी विहित मुदतीत दिवाणी न्‍यायालयात दाद मागणे उचित ठरेल.

हिंदू वारस कायद्‍यानुसार मुलींनाही, मुलांप्रमाणेच समान हिस्‍सा मिळण्‍याचा अधिकार प्राप्‍त झालेला आहे. उक्‍त मयत व्‍यक्‍तीने केलेले वाटप पत्र हे ‘मृत्युपत्र’ या संज्ञेत येणार नाही.

कायद्याने मुलींना दिलेले अधिकार अशा वाटप दस्तानुसार डावलता येणार नाहीत. त्यामुळे फक्त मयताच्या नावे शिल्लक असलेल्या क्षेत्रावर मुलींसह सर्व वारसांची सामाईकात नोंद होणे आवश्यक आहे.

हिस्‍सा ठरविण्‍याचे अधिकार महसूल अधिकार्‍यांना नसून दिवाणी न्‍यायालयाला आहेत. 

                                              b|b

 

१५. आदिवासी व्‍यक्‍तीने खरेदी केलेल्‍या जमिनीवरील धारणाधिकार:

 धारणाधिकार वर्ग एक असलेली शेतजमीन एका आदिवासी व्‍यक्‍तीने विहित पध्‍दतीने विकत घेतली आहे. अशी जमीन धारणाधिकार वर्ग दोनची असेल काय?

  तरतूद: आदिवासी व्यक्तीची वडिलोपार्जित किंवा स्‍वकष्‍टार्जित शेतजमीन ही धारणाधिकार वर्ग एकचीच असेल परंतु संबंधीत शेतजमिनीच्‍या सात-बारा उतार्‍याच्‍या ‘इतर हक्कांमध्ये’ ‘‘म.ज.म.अ. कलम ३६ आणि ३६-अ च्या बंधनास पात्र’’ असा शेरा नोंदवला जाईल आणि पुढील हस्‍तांतरणास सक्षम अधिकार्‍याची परवानगी अनिवार्य असेल. तथापि, शासनाने एखाद्‍या आदिवासी व्‍यक्‍तीला उपजिविकेसाठी शेतजमीन सशर्त प्रदान केली असेल तर अशी शेतजमीन, प्रदानाच्‍या अटी-शर्तींना अधिन राहून वर्ग दोन धारणाधिकाराची असू शकेल.

b|b

  १६. जमीन संपादन झालेल्‍या व्यक्तीच्‍या वारसाने शेतजमीन खरेदी करणे:

 एका शेतकर्‍याची शेतजमीन ४ वर्षापूर्वी सार्वजनिक प्रयोजनासाठी संपादित झाली होती. आता मूळ जमीन मालक मयत असून त्‍याच्‍या मुलाने शेतजमीन खरेदी केली आहे. त्‍याआधारे फेरफार नोंद नोंदविण्‍यात आली आहे. परंतु त्‍याच्‍याकडे शेतकरी पुरावा नाही.

  तरतूद: एखाद्या व्‍यक्‍तीची जमीन सार्वजनिक कामासाठी संपादित झाली असेल तर कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम १९४८, कलम ६३, अन्वये त्‍याला, अशा संपादनासाठी त्‍याच्‍या जमिनीचा कब्जा घेतल्याच्या तारखेपासून १० वर्षेपर्यंत शेतकरी मानण्यात यावे अशी तरतूद आहे. या तरतुदीत दिनांक २७.५.२०१४ रोजीच्‍या निर्देशानुसार, उपरोक्‍त व्‍यक्‍तीच्‍या वारसांनाही शेतकरी असल्याचे मानण्यात यावे अशी सुधारणा केली आहे. संपादन अधिकार्‍याचा दाखला किंवा संपादन निवाड्‍याची प्रत शेतकरी पुरावा म्‍हणून ग्राह्‍य मानावी लागेल.

 

b|b

 १७. इतर राज्यातील शेतकर्‍याची महाराष्ट्रात शेतजमीन खरेदी :

 एका पंजाबी व्‍यक्‍तीने महाराष्ट्रात जमीन खरेदी केली. त्‍याने अमृतसर येथील शेतकरी असल्‍याचा पुरावा सादर केला आहे. अन्‍य राज्‍यातील शेतकर्‍याला महाराष्‍ट्रात शेतजमीन खरेदी करता येईल काय?

  तरतूद: होय, अन्‍य राज्‍यातील शेतकर्‍याला महाराष्‍ट्रात शेतजमीन खरेदी करता येणार नाही अशी तरतूद कायद्‍यात नाही. तथापि, त्‍याने सादर केलेला शेतकरी पुरावा खरा आहे याची खात्री संबंधीत जिल्ह्याच्या सक्षम महसूल अधिकारी कार्यालयाशी संपर्क साधून करणे आवश्‍यक आहे.

(जर एखादी व्यक्ती महाराष्ट्र राज्याबाहेरील असेल आणि ती संयुक्त शेतकरी कुटुंबातील असेल, तर ती कुळकायदा १९४८, कलम २(२) च्या अर्थानुसार एक शेतकरी आहे. — अब्दुल करीम विरुद्ध लक्ष्मण बापू भोसले, १९८१ एम. एल. जे. ३५२; ए.आय.आर १९८१. बॉम्‍बे १६८)

 

b|b

 १८. दिवाणी न्यायालयात दावा प्रलंबित आहे. 

 एका खरेदी-विक्री व्‍यवहाराची नोंदणीकृत कागदपत्रे प्राप्त झाल्यानंतर त्‍याआधारे फेरफार नोंद नोंदविण्‍यात आली आहे. संबंधित मिळकतीबाबत दिवाणी न्यायालयात दावा दाखल/प्रलंबित आहे असे एखाद्‍या पक्षकाराने सांगितले तर अशा फेरफार नोंदीवर निर्णय घ्‍यावा की नाही?

  तरतूद: अनेकदा पक्षकार, फेरफार नोंद प्रलंबित राहावी म्‍हणून न्‍यायालयात अपील/दावा दाखल/प्रलंबित असल्‍याचे मोघम सांगतात. त्‍यामुळे बरेच प्रमाणन अधिकारी, दावा/अपीलाची कागदपत्रे न बघता अशा फेरफार नोंदी रद्‍द करतात.

खरेतर अशा मोघम तक्रारीची शहानिशा करणे आवश्‍यक असते. तक्रार करणार्‍या व्यक्तीकडून न्यायालयात किंवा अपीलात दाखल दाव्याची प्रत मागवावी. न्यायालयात दाखल दाव्यात नेमकी काय मागणी केली आहे याचा अभ्यास करावा. जरूर तर अनुभवी वरिष्ठ अधिकारी/विधी तज्ज्ञ यांच्याकडून अशा दाव्यातील मागणी समजून घ्यावी.

दाखल केलेला दावा जर फेरफार नोंदीतील विषयाशी संबंधीत असेल तर सदर अशी फेरफार नोंद प्रमाणित करणे उचित ठरणार नाही, अशा वेळेस न्‍यायालयात प्रलंबित दाव्‍याच्‍या निकालास आधिन ठेऊन सदर फेरफार नोंद रद्‍द करता येईल.  

परंतु दिवाणी दावा जर अन्य कारणांसाठी दाखल असेल तर तसा स्पष्ट उल्लेख करून फेरफार नोंद प्रमाणित करण्‍यास हरकत नसते.

दिवाणी प्रक्रिया संहिता १९०८, ऑर्डर ३९ अन्वये दिवाणी न्यायालयानेजैसे थेपरिस्थिती ठेवण्याबाबत आदेश दिले असतांना किंवा त्रयस्‍थ हितसंबंध निर्माण न करण्‍याची अथवा विक्री न करण्याची ताकीद दिलेली असतांना केलेले व्यवहार बेकायदेशीर असून अशी फेरफार नोंद रद्‍द होण्‍यास पात्र ठरते. 

अशा प्रकरणात, सक्षम अधिकार्‍यांनी दिवाणी दाव्यामध्ये काय मुद्दा आहे आणि न्यायालयाचा काय आदेश आहे याचा अभ्यास करून निर्णय देणे आवश्यक असते.

एखाद्‍या प्रकरणात दिवाणी दावा चालू आहे अशी तक्रार आल्‍यास खालील प्रश्‍नांची उत्तरे शोधावी.

ए) दिवाणी दावा कोणी दाखल केला आहे?

बी) समोर असलेल्‍या प्रकरणातील व्‍यक्‍ती त्‍या दाव्‍यात पक्षकार आहेत काय?

सी) दिवाणी दाव्‍यात नक्‍की काय मागणी केलेली आहे?

डी) दिवाणी न्‍यायालयाने काही अंतरिम आदेश पारित केले आहेत काय? असतील तर कोणते?

इ) दिवाणी न्‍यायालयाने जर काही अंतरिम आदेश पारित केले असतील तर त्‍यांचा संबंधित फेरफार नोंदीशी काही संबंध आहे काय?

एफ) संबंधित फेरफार नोंद प्रमाणित केली तर दिवाणी न्‍यायालयाच्‍या आदेशाचा अवमान होईल काय?

(केवळ या (वरिष्‍ठ) न्यायालयासमोर कार्यवाही दाखल आहे या कारणावरून करून, कनिष्ठ न्यायालयांसमोरची कार्यवाही अनेक महिने लांबवता येणार नाही.

संदर्भ: रिट याचिका क्रमांक ९४११/२०१० विश्वनाथ पी महाडेश्वर वि. सुर्यवंशी बलरूप ठाकूर आणि इतर- निकाल दिनांक: १०.२.२०११)

b|b

 १९. "पूर्ण रयतावा जमीन":

"पूर्ण रयतावा जमीन" म्‍हणजे काय?

"पूर्ण रयतावा जमीन" ही संकल्पना भारतातील इनाम जमिनीसंबंधी कायद्यांशी संबंधित आहे. ज्‍या जमिनींवर पूर्ण जमीन महसूल वसूल केला जातो, जमीन महसुलात कोणत्याही प्रकारची सूट दिली जात नाही, ज्‍या जमिनींचा मालकी हक्क आणि नियंत्रण पूर्णपणे संबंधित रयत (शेतकरी किंवा जमीनधारक) याच्याकडे असते अशा जमिनींना पूर्ण रयतावा जमीन म्‍हणतात.

b|b

 

२०. रस्‍त्‍यासाठी खरेदी केलेल्‍या क्षेत्राची नोंद : 

 स्‍वत:च्‍या शेतजमिनीला जाण्यासाठी रस्ता उपलब्ध नसल्याने खरेदी घेणार यांनी लगतच्या खरेदी देणारच्‍या शेतातून रस्त्याचा हक्क नोंदणीकृत दस्ताने खरेदी केला आहे. त्‍याआधारे फेरफार नोंद नोंदविण्‍यात आली आहे. खरेदी देणार आणि खरेदी घेणार या दोघांचे म्‍हणणे असे आहे की आमच्‍या सात-बाराच्‍या इतर अधिकारात सदर रस्‍ता खरेदीची नोंद करावी.  

  तरतूद: ज्या खातेदाराच्‍या शेतजमिनीतून रस्ता विकत घेतला आहे त्‍याच्‍या (खरेदी देणार) त्‍या खातेदाराच्‍या सात-बारा सदरी इतर हक्कातरस्‍ता खरेदीची नोंद नोंदवावी. त्‍यामुळे, भविष्‍यात सदर जमीन खरेदी घेणार्‍यास त्‍याबाबत माहिती मिळेल व पुढील वाद टाळले जातील.

 

b|b



Rate This Article

या लेखात, आम्ही आपणाला महसुली नोंदी- ११ ते २०. याबाबत माहिती दिली आहे आम्हाला आशा आहे की, तुम्हाला ती आवडली असेल. माहिती आवडली असेल तर, सदरची माहिती तुमच्या मित्रांनाही शेअर करा.

आपले महसूल कायद्याविषयक प्रश्न विचारण्यासाठी आमच्या वेबसाईटला भेट द्या. आणि आमच्या टेलिग्राम चॅनेललाही आजच जॉईन व्हा. Website Link Telegram Channel Link धन्यवाद !

Getting Info...

About the Author

Deputy Collector in Revenue Dept. Government of Maharashtra

Post a Comment

Cookie Consent
We serve cookies on this site to analyze traffic, remember your preferences, and optimize your experience.
Oops!
It seems there is something wrong with your internet connection. Please connect to the internet and start browsing again.
AdBlock Detected!
We have detected that you are using adblocking plugin in your browser.
The revenue we earn by the advertisements is used to manage this website, we request you to whitelist our website in your adblocking plugin.
Site is Blocked
Sorry! This site is not available in your country.